Oppenheimer. Triumf i tragedia ojca bomby atomowej - recenzja

Biografia Roberta Oppenheimera to nie tylko ukazanie wybitnego fizyka, ojca bomby atomowej, ale również jego codziennego życia, zmagania się z problemami rodzinnymi oraz politycznego ataku ze strony jego przeciwników, którzy dążyli do jego zniszczenia. Narodzona Pulitzerem, wybitna biografia ojca bomby atomowej - po zrzuceniu przez Amerykanów bomby atomowej na Hiroszimę, Robert Oppenheimer okrzyknięty został najsłynniejszym naukowcem swego pokolenia – próbuje także odpowiedzieć na pytanie, co skłoniło Oppenheimera do całkowitej zmiany jego poglądów na temat bomby atomowej. Poglądów, które doprowadziły do próby zdyskredytowania jego osoby, a także całkowitego odizolowania od wpływów w Stanach Zjednoczonych. Książka Kaia Birda i Martina J. Sherwina z pewnością zainteresuje nie tylko historyków, ale osoby interesujące się dziejami II wojny światowej, szpiegostwa atomowego oraz historii powstania bomby atomowej.

Publikacja poświęcona Robertowi Oppenheimerowi to nie tylko kwestie naukowe, polityczne, ale również w zdecydowanych stopniu życie rodzinne, problemy emocjonalne, jakie targały wybitnym fizykiem oraz jego romanse, które autorzy skrupulatnie opisali. W biografii widzimy człowieka mającego z jednej strony problemy osobiste, wpływ rodziców na życie, co przejawiało się różnymi stanami emocjonalnymi, zaś z drugiej genialnego fizyka, który poznał najsłynniejszych naukowców początku XX wieku, jak Maxa Borna, a w latach dwudziestych XX wieku już należał do czołowych fizyków na świecie, zostając wykładowcą w Berkeley. 

Bohaterowi towarzyszymy od chwili, gdy na przełomie wieków rozpoczyna edukację w Szkole Kultury Etycznej w Nowym Jorku, na uniwersytetach Harvard i Cambridge, gdzie przeżywa chwile załamania, w Niemczech, gdzie pod kierownictwem najlepszych teoretyków światowych studiuje fizykę kwantową, i w kalifornijskim Berkeley, gdzie w latach 30. tworzy najlepszą amerykańską szkołę fizyki teoretycznej i głęboko zaangażuje się w działalność na rzecz sprawiedliwości społecznej. Poznaje tam zwolenników, wśród których nie brakuje komunistów. Spotkamy go w Los Alamos, w stanie Nowy Meksyk, i zobaczymy, jak zamienia pewne ponure miejsce w najważniejsze na świecie laboratorium badań nad bronią jądrową – i jak sam doznaje przemiany. W końcu trafimy wraz z nim do Instytutu Badań Zaawansowanych w Princeton, którym kierował w latach 1947-1966.

Co ważne autorzy podejmują także ważny wątek związków Oppenheimera z ruchem komunistycznym, co mieli wykorzystać jego przeciwnicy po II wojnie światowej, tym bardziej, że pojawiły się nawet oskarżenia o jego pracę na rzecz Związku Radzieckiego. Mimo tych kontaktów, jak zwracają uwagę autorzy publikacji rząd amerykański zdecydował się zaufać fizykowi, który zebrał w Los Alamos wybitny zespół w składzie którego byli m.in. Robert Serber, Edward Teller, Hans Bethe czy Felix Bloch. To właśnie bardzo ważny wątek w życiu Oppenheimera, czyli budowa tajnego ośrodka w Los Alamos, gdzie Amerykanie zbudowali bombę atomową jest świetnie opisany przez  Kaia Birda i Martina J. Sherwina. Autorzy nie tylko wskazali jak powstawał tajny ośrodek, z jakimi problemami teoretycznymi mierzyli się światowej sławy fizycy, ale również ukazują stosunkim między Oppenheimera i generała Lesli Grovesem, szefem projektu „Manhattan”, który wraz z Oppenheimerem doprowadził program do końca, czego efektem była po trzech latach badań detonacji pierwszej bomby atomowej pod  kryptonimem "Trinity" w Los Alamos 16 lipca 1945 roku. To wówczas Oppenheimer wypowiedział zdanie, zaczerpnięte z księgi hinduskiej

„Jasność tysiąca słońc, rozbłysłych na niebie, oddaje moc Jego potęgi. Teraz stałem się Śmiercią, niszczycielem światów”

Robert Oppenheimer (z lewej) z gen. Grovesem przy szczątkach wieży w punkcie zero testu Trinity – wrzesień 1945 roku, autor: U.S. Army Corps of Engineers, źródło: domena publiczna za Wikimedia Commons

Ogromne zniszczenie spowodowana pierwszym próbnym wybuchem atomowym zaniepokoiły Roberta Oppenheimera, co potwierdziło zrzucenie dwóch bomb atomowych na Hiroszimę i Nagasaki w sierpniu 1945 roku. Po wojnie Oppenheimer sprzeciwiał się budowie bomby wodorowej oraz opowiadał się za kontrolą zbrojen atomowych i mimo że był przewodniczącym od 1946 roku komitetu doradczego Komisji Energii Atomowej w Stanach Zjednoczonych, został w 1954 roku pozbawiony certyfikatu bezpieczeństwa, na co miało wpływ również jego oskarżenie o poglądy komunistyczne i związki z komunistami w latach 30-tych XX wieku. Ta kwestia jest szczegółowo opisana przez autorów publikacji, którzy zwracają uwagę nie tylko na konflikt Oppenheimera z prezydentem Trumanem, ale również coraz większą nieufność wobec szefa programu atomowego, co uwidoczniło się zwłaszcza po aresztowaniu Klausa Fuchsa. 

Oppenheimer dla wielu stał się także współczesnym ucieleśnieniem mitu o Prometeuszu, człowiekiem zmagającym się z konsekwencjami postępu naukowego, do którego przyłożył rękę. Stając się autorem radykalnej propozycji, by materiały rozszczepialne podlegały kontroli międzynarodowej, jednocześnie sprzeciwiał się pracom nad bombą wodorową i krytykował plany Amerykańskich Sił Powietrznych chcących stoczyć apokaliptyczną wojnę jądrową. W rezultacie przewodniczący Komisji do Spraw Energii Atomowej Lewis Strauss, zwolennik budowy superbomby Edward Teller oraz dyrektor FBI J. Edgar Hoover spiskowali za kulisami, by przekonać władze, że Oppenheimerowi nie można powierzać atomowych tajemnic Ameryki. Autorzy opisują krok po kroku, jak Robert Oppenheimer był inwigilowany, stosowano wobec niego nielegalne podsłuchy i wreszcie pozbawiono certyfikatu bezpieczeństwa, by zostać w latach pięćdziesiątych XX wieku skazany na ostracyzm. 

Oczywiście poza kwestiami politycznymi i naukowymi, autorzy wskazują także na problemy rodzinne Oppenheimera, stosunki z dziećmi, żoną, która miała problem alkoholowy. Warto zwrócić uwagę, jak Oppenheimer próbuje łączyć pracę z domem oraz jakie miał relacje z przyjaciółmi, z których część oficjalnie wystąpiła przeciwko niemu. 

Warto podkreślić, że biografię Roberta Oppenheimera bardzo szeroko udokumentowano, opierając ją na tysiącach zapisów i listów pochodzących z archiwów amerykańskich i zagranicznych, na bogatych kartotekach FBI i na wspomnieniach blisko setki przyjaciół, krewnych i kolegów Oppenheimera. Tym samym książka „Oppenheimer. Triumf i tragedia ojca bomby atomowej” jest barwną opowieścią o Ameryce połowy poprzedniego wieku, a także nowym i fascynującym obrazem błyskotliwego, ambitnego, złożonego i niepozbawionego wad człowieka powiązanego z najważniejszymi wydarzeniami swoich czasów – wielkim kryzysem, II wojną światową i zimną wojną. Książka ta jest nie tylko biografią, ale i próbą zrozumienia przeszłości oraz tego, jak bardzo wpływa ona na wybory, których dokonuje człowiek.

Martin Jay Sherwin - (2 lipca 1937 roku - 6 października 2021 roku) był amerykańskim historykiem. Jego badania naukowe dotyczyły głównie historii broni jądrowej i jej rozprzestrzeniania. Sherwin uzyskał tytuł doktora historii na Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles. Jego praca doktorska poświęcona była strategii atomowej ówczesnego prezydenta Harry'ego S. Trumana. Po ukończeniu studiów licencjackich Sherwin przez krótki czas pracował w Marynarce Wojennej, służąc jako oficer wywiadu na Hawajach i w Japonii. W 1980 roku został pracownikiem Uniwersytetu Tufts, gdzie założył Centrum Historii i Nauk Humanistycznych Epoki Nuklearnej. Współpracował również z rosyjskim fizykiem Evgenem Velikhovem w celu nawiązania współpracy między studentami Tufts i Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego. W 2007 r. odszedł z Tufts na emeryturę. Wykładał także na George Mason University i Princeton University.

Badania Sherwina koncentrowały się głównie na broni jądrowej, począwszy od jej początkowego rozwoju w Los Alamos w ramach Projektu Manhattan, poprzez zrzucenie bomb atomowych na Hiroszimę i Nagasaki, aż po kubański kryzys rakietowy będący częścią zimnowojennego impasu między Związkiem Radzieckim a Stanami Zjednoczonymi w 1962 roku. Wraz z Kaiem Birdem napisał biografię J. Roberta Oppenheimera, „ojca bomby atomowej”. W 2006 roku Sherwin i Bird otrzymali za nią Nagrodę Pulitzera.

Sherwin jest autorem kilku innych nagrodzonych książek poświęconych tematyce nuklearnej, m.in. A World Destroyed: Hiroshima and Its Legacies, która zdobyła nagrodę Stuarta L. Bernatha oraz nagrodę National Historical Society's American History Book Prize. Sherwin był żonaty i miał dwójkę dzieci, zmarł w Waszyngtonie 6 października 2021 roku na raka płuc.

Kai Bird (ur. 2 września 1951 r.) - amerykański pisarz i publicysta, w swoich książkach porusza tematy związane ze zrzuceniem bomby atomowej na Hiroszimę czy stosunków dyplomatycznych Stanów Zjednoczonych z krajami bliskowschodnimi. Jest również autorem licznych publikacji biograficznych. W 2006 roku wraz z Martinem J. Sherwinem otrzymał Nagrodę Pulitzera za wspólnie napisaną książkę o twórcy bomby atomowej, Oppenheimerze. Bird dzieciństwo spędził w Jerozolimie, Bejrucie, Dhahranie, Kairze i Bombaju. Ojciec nadał mu imię na cześć Kai-Yu Hsu, uchodźcy z komunistycznych Chin, którego poznał na Uniwersytecie Oregonu. Kai oznacza po chińsku „musztarda”. W 1975 roku uzyskał tytuł magistra dziennikarstwa na Northwestern University. We wrześniu 2016 otrzymał tytuł doktora honoris causa Carleton College. Jest członkiem prestiżowego Towarzystwa Historyków Amerykańskich. Kai Bird mieszka w Nowym Jorku, Waszyngtonie i Miami Beach razem z żoną Susan Goldmark. Za swoje liczne publikacje był wielokrotnie nagradzany. W 2021 roku opublikował biografię Jimmy'ego Cartera zatytułowaną The Outlier: The Unfinished Presidency of Jimmy Carter. 

Tytuł: "Oppenheimer. Triumf i tragedia ojca bomby atomowej";
Autorzy: Kai Bird, Martin J. Sherwin;
Wydawca: Wydawnitwo Replika;
Miejsce i rok wydania: Poznań 2022 rok;
Liczba stron: 758;
Cena: 69,93 zł;
Książkę można będzie zakupić w Wydawnictwie Replika