Określana jest przez wielu historyków mianem najważniejszego spotkania w historii zbrodni Holocaustu. W jej trakcie miała bowiem zapaść decyzja o „Ostatecznym Rozwiązaniu Kwestii Żydowskiej”.
Dzięki zachowanemu protokołowi z konferencji, spisanego przez SS-Obersturmbanführera Adolfa Eichmanna, wiemy w jaki sposób Niemcy obmyślali rozwiązanie kwestii żydowskiej na podbitych przez Wehrmacht terenach Europy. „Ostateczne rozwiązanie” realizowane w okupowanej Europie już od 1941 roku zostało podczas spotkania w Wannsee dokładnie skoordynowane i omówione przez najwyższych niemieckich nazistowskich dygnitarzy. To podczas tego spotkania zdecydowano o losach milionów Żydów, którzy w kolejnych latach II wojny światowej zostali poddani totalnej eksterminacji w niemieckich nazistowskich obozach koncentracyjnych.
Na spotkanie, które odbyło się 20 stycznia 1042 roku – cztery dni po pierwszym transporcie Żydów z getta łódzkiego do Chełmna – w należącej do SS willi przy Großer Wannsee 56/58 w Berlinie, Reinhard Heydrich – szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy od 1939 roku – zaprosił sekretarzy stanu celem omówienia kwestii żydowskiej. Do zaproszeń dołączone były kopie specjalnego pełnomocnictwa Hermanna Göringa wydanego Heydrichowi 31 lipca 1941 roku, by mógł zajmować się sprawami „Ostatecznego rozwiązania”. Na zaproszeniach – wysłanych w listopadzie 1941 roku – była wyznaczona data spotkania – 9 grudnia 1941 roku. Zmiana nastąpiła jednak w związku z atakiem Japończyków na Pearl Harbor 7 grudnia 1941 roku, co miało szczególne znaczenie, tym bardziej, że 11 grudnia Adolf Hitler wypowiedział wojnę Stanom Zjednoczonym. Ostatecznie konferencję zorganizowano 20 stycznia 1942 roku w wilii należącej do SS, która w latach 1941 – 1945 służyła jako hotel i miejsce obrad członków SS.
Zgodnie z protokołem Adolfa Eichmanna obrady w Wannsee rozpoczął Reinhard Heydrich, który wszystkim uczestnikom spotkania – wśród których byli między innymi: Roland Freisler – reprezentujący Ministerstwo Sprawiedliwości, Heinrich Müller – szef Gestapo w RSHA /Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy/, Wilhelm Stuckart – reprezentujący Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Rzeszy oraz Adolf Eichmann – główny koordynator i wykonawca planu ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej – obwieścił zmianę polityki wobec Żydów. Zamiast tzw. „emigracji” do krajów niebędących pod panowaniem nazistów, Żydzi mieli być wywożeni na Wschód, na tereny okupowane przez III Rzeszę Niemiecką. Jak pisze Laurence Ress w publikacji „Auschwitz. Naziści i Ostateczne Rozwiązanie”:
„Ewakuację na wschód do obszarów w niemieckiej strefie wpływów miało być poddanych 11 milionów Żydów – liczba ta zawierała kilka milionów Żydów nieznajdujących się jeszcze pod hitlerowską władzą, w państwach takich jak: Irlandia i Wielka Brytania”
Po przybyciu na Wschód, Żydzi mieli być rozdzielani według płci, a zdrowi i sprawni fizycznie wykorzystani jako siła robocza, zaś starzy, chorzy i dzieci natychmiast zgładzeni. Podczas spotkania poruszono również kwestię tzw. „Pół-Żydów”, sugerując między innymi wybór pomiędzy ich sterylizacją, wywózką do Europy Wschodniej oraz ewentualnym umieszczeniem w specjalnym getcie w czeskim Terezinie. W trakcie dyskusji w Wannsee kluczowym tematem był „problem” Żydów w Generalnym Gubernatorstwie i na okupowanych ziemiach Związku Radzieckiego. Na tych terenach z jednej strony budowano obozy koncentracyjne, zaś z drugiej prowadzono na masową skalę zagładę Żydów, którzy nie tylko ginęli w obozach zagłady, ale również likwidowani byli przez specjalnie niemieckie oddziały Einsatzgruppen. Eichmann w swoim protokole zanotował, że podczas konferencji rozmawiano o „różnych możliwych rozwiązaniach”, co faktycznie sprowadzało się do stosowania różnych metod eksterminacji ludności żydowskiej. Potwierdzeniem protokołu są zeznania Adolfa Eichmanna podczas procesu o zbrodnie, który odbył się w Jerozolimie w 1961 roku. Słowa te przytacza w biografii Reinharda Heydricha Mario R. Dederichs:
„Eichmann pytany przez Izraelczyków, co oznaczało sformułowanie, że Żydzi zostaną odpowiednio potraktowani, tej wyjąkał: zabici, na pewno zabici”
Poza protokołem – jak pisze Dederichs – według relacji Eichmanna uczestnicy konferencji używali jednak bez ogródek języka zbrodni:
„Nie przypominam już sobie szczegółów. Panie Przewodniczący, ale wiem, że panowie ci siedzieli razem i że mówili bez ogródek, nie słowami, jakich musiałem użyć w protokole, lecz nazywali rzecz po imieniu”
Zeznania Eichmanna złożone podczas procesu w Jerozolimie dogłębnie pokazały, co było przedmiotem spotkania w Wannsee. Sam protokół spisany przez Adolfa Eichmanna wielokrotnie był jednak poprawiany przez Reinharda Heydricha i Heinricha Müllera, szefa Gestapo, tak aby otrzymać pożądany efekt i ukryć pojawiające się sformułowania, jednoznacznie wskazujące, że ludność żydowska ma zostać poddana eksterminacji. To wyjaśnia dlaczego pojawiają się w nim takie zwroty jak: „różne możliwe rozwiązania”, „ewakuacja na wschód” czy „odpowiednio potraktowani”. Te zwroty miały nie tylko na celu ukrycie pojawiających się podczas dyskusji w Wannsee konkretnych haseł opisujących metody eksterminacji Żydów, ale również umożliwić odpowiedzialnym za jej przeprowadzenie nazistom na odpowiednie zrozumienie zawartych w protokole sugestii i dokładne wypełnienie zadań, jakie postawiono podczas konferencji w styczniu 1942 roku. Z kolei dla niewtajemniczonych był to dokument, który w żaden sposób nie sugerował zbrodni ludobójstwa. Tak więc jeśli wpadłby on w niepowołane ręce, dokument ten nie byłby żadnym dowodem na planowaną przez nazistów zbrodnię, dlatego tak ważne okazały się złożone w latach sześćdziesiątych XX wieku zeznania Adolfa Eichmanna.
Protokół ze spotkania pozostaje więc do dziś wyraźnym dokumentem opisującym dokładne zaplanowanie całego procesu „Ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”. Ten akt to potwierdzenie zgody najwyższych dostojników III Rzeszy Niemieckiej na mającą nastąpić zbrodnię. Mimo tych dowodów należy jednoznacznie zgodzić się z tezami Laurenca Ressa i Mario Dederichsa, że konferencja w Wannsee nie otworzyła drzwi do Holocaustu, bowiem zbrodnicze działania wobec Żydów już prowadzone były zarówno w Niemczech, jak również na okupowanych przez Niemców terenów na Wschodzie. Konferencja jednak stanowiła znaczący akcent na drodze do wymordowania milionów Żydów. To właśnie tutaj podjęte zostały decyzje, które mieli naziści wdrożyć w życie, a ich głównym wykonawcą miał być Reinhard Heydrich. Wielu uczestników konferencji w Wannsee po wojnie zaprzeczało jednak, jakoby padły na niej słowa dotyczące eksterminacji Żydów. Dowodem na to miał być protokół Eichmanna, jednak jego zeznania podczas procesu w Izraelu jednoznacznie wskazały jaki był cel konferencji oraz jakie zapadły na niej ustalenia dotyczące Żydów.
Omówiona i skoordynowana w Wannsee przez najwyższych dygnitarzy niemieckich kwestia „Ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” pokazuje, w jaki sposób hitlerowski reżim opracował program zagłady Żydów. Zachowane dokumenty i relacje świadków, w tym przede wszystkim Eichmanna, jednoznacznie wskazują, że eksterminacja Żydów była zaplanowanym aktem ludobójstwa i mimo że kilka miesięcy po konferencji organizatora i twórcy programu eksterminacji Reinharda Heydricha nie było wśród żywych – zmarł w wyniku zamachu na swoje życie w Pradze w czerwcu 1942 roku – cała machina ludobójstwa pracowała i zbierała krwawe żniwo w obozach zagłady w: Oświęcimiu, Majdanku, Treblince czy Bełżcu. Bez wątpienia konferencja w Wannsee, jeśli nie była nawet najważniejszym spotkaniem w historii Holocaustu, określiła w dogłębny sposób jak, gdzie i za pomocą jakich środków należy ją przeprowadzić na masową skalę. W kolejnych latach, aż do upadku III Rzeszy Niemieckiej w 1945 roku dyrektywy najwyższych dostojników nazistowskich Niemiec były w pełni realizowane, nawet w momencie kiedy „tysiącletnia” Rzesza chyliła się ku upadkowi, o czym świadczą transporty tysięcy węgierskich Żydów pod koniec II wojny światowej do obozów zagłady w okupowanej Polsce.
Artykuł przygotowany w oparciu o następujące opracowania:
Ailsby Christopher, „Waffen – SS. Piekło na froncie wschodnim”, Warszawa 2015;
Bullock Alan, Hitler – Studium tyranii, Warszawa 1997;
Czubiński Antoni , Historia Powszechna XX wieku, Poznań 2003;
Czubiński Antoni, Druga wojna światowa 1939 – 1945, t. I-II, Poznań 1999;
Dederichs Mario R., Heydrich. Twarz zła, Wrocław 2005;
Kogon Eugen, Państwo SS, Zakrzewo 2017;
Langerbein Helmut, „Szwadrona Śmierci Hitlera. Einsatzgruppen i logika masowej zbrodni”, Zakrzewo 2017;
Lang Hans Joachim, Nazwiska Numerów, Warszawa 2006;
McNab Chris, „Elita Hitlera – Wafenn SS”, Warszawa 2016;
Moros Pena Manuel, „Lekarze Hitlera. Zbrodnicza medycyna”, Warszawa 2016;
Nagorski Andrew, „Łowcy Nazistów. Na tropie zbrodniarzy wojennych”, Poznań 2016;
Ress Laurence, Auschwitz. Naziści i Ostateczne Rozwiązanie, Warszawa 2005;
Ress Laurence, Naziści. Ostrzeżenie Historii, Warszawa 1997.
Zychowicz Piotr, Niemcy. Opowieści niepoprawne politycznie cz III, Poznań 2017.