31 grudnia 1655 roku w Tykocinie zmarł Janusz Radziwiłł, hetman wielki litewski, jeden z najpotężniejszych magnatów Rzeczypospolitej Obojga Narodów, który 20 października 1655 roku w Kiejdanach zawarł układ ze Szwecją, na mocy którego oddawał Litwę pod protektorat króla Szwecji Karola X Gustawa i de facto zrywał unię polsko-litewską.
Rzeczpospolita Obojga Narodów w połowie XVII wieku przeżywała głęboki kryzys. Trwające od 1648 roku powstanie Bohdana Chmielnickiego spustoszyło ogromne połacie kraju, z kolei w 1654 roku doszło do wojny z Moskwą, która doprowadziła do zajęcia praktycznie całego wschodniego kraju /w trakcie powstania Chmielnickiego oraz wojny z Rosją, Janusz Radzwiłł walczył z Kozakami, odnosząc zwycięstwo pod Łojowem w 1651 roku, zaś w 1654 pokonał wojska rosyjskie pod Szkłowem/, zaś w 1655 roku przeciwko Polsce ruszyła jedna z największych ówczesnych potęg – Szwecja.
Wobec kryzysu w Polsce i trwających wojen Janusz Radziwiłł zdecydował się oddać Litwę pod protekcję Karola X Gustawa, czego efektem było podpisanie układu w Kiejdanach 20 października 1655 roku. Wielkie Księstwo Litewskie zostało poddane Szwecji, a Karol X został uznany za Wielkiego Księcia Litewskiego, obiecując wyzwolić ziemie litewskie spod okupacji rosyjskiej. Układ poza Januszem Radziwiłłem podpisali między innymi: biskup żmudzki Piotr Parczewski, hetman polny Wincenty Gosiewski, kasztelan żmudzki Eustachy Kierdej czy wojewoda wendeński Mikołaj Korff, a także ponad 1100 przedstawicieli szlachty, duchowieństwa i wojsk litewskich.
Do dzisiaj układ w Kiejdanach jest z jednej strony uważany za zdradę Radziwiłła wobec króla Jana Kazimierza Wazy, zaś z drugiej za nieudolną próbę ratowania Rzeczypospolitej. Warto również podkreślić, że sytuacja Litwy na początku drugiej połowy XVII wieku była bardzo trudna. Większość terenów Litwy była już zajęta przez wojska rosyjskie, a zbliżająca się armia szwedzka miała otwartą drogę do podbicia terenów Litwy, dlatego też poddając się królowi szwedzkiemu, Janusz Radziwiłł nie tylko powstrzymał dalszy marsz wojsk rosyjskich w głąb kraju, ale uratował Litwę od okupacji moskiewskiej.
Jeden z najpotężniejszych magnatów Rzeczypospolitej po początkowych sukcesach wojsk szwedzkich pozostał osamotniony. Układ w Kiejdanach bardzo szybko pozostał niewykonany, bowiem do Polski powrócił Jan Kazimierz, zaś w kraju wzrastał z każdym tygodniem opór wobec Szwedów. W grudniu 1655 doszło do oblężenia Tykocina przez wojska wierne Janowi Kazimierzowi, a w nocy z 26 na 27 grudnia 1655 roku Szwedzi odstąpili od oblężenia Jasnej Góry, co było wydarzeniem symbolicznym, które dawało nadzieję na kolejne zwycięstwa z wojskami szwedzkimi. Ostatecznie, dwa miesiące po zawarciu układu w Kiejdanach, 31 grudnia 1655 roku Janusz Radziwiłł zmarł w trakcie oblężenia Tykocina przez oddziały litewskie wierne królowi Janowi Kazimierzowi.
Zdjęcia:
Hetmani polscy koronni i Wielkiego Xięstwa Litewskiego Janusz Radziwiłł, portret książkowy, autorzy: Bartoszewicz Julian (1821-1870), Gerson Wojciech (1831-1901), rok 1862, Sygnatura: III 92.403 A, Źródło: Biblioteka Narodowa, domena publiczna;
Portret Karola X Gustawa, króla Szwecji, Küsel Melchior (1626-1683). Rytownik, grafika z 1663 roku, Sygnatura: G.50748/I, Źródło: Biblioteka Narodowa, domena publiczna;
Portret Jana II Kazimierza Wazy autorstwa Daniela Schultza, Zbiór Musee de Cambrai, data obrazu: około 1660, za Wikimedia Commons, domena publiczna;
Portret Janusz Radziwiłł (1612–1655), autor: Daniel Schultz 1615-1683, data wykonania obrazu około 1652 – 1654, zbiór: Narodowe Muzeum Sztuki Republiki Białorusi, za Wikimedia Commons, domena publiczna.