24 lipca 1655 roku rozpoczęła się bitwa pod Ujściem, która dzień później, 25 lipca zakończyła się kapitulacją wojsk polskich. Akt kapitulacji Wielkopolski oznaczał uznanie przez Polaków zwierzchnictwa szwedzkiego i władzy Karola X Gustawa. Podpisany dokument przekazywał Karolowi Gustawowi pełną władzę nad województwami poznańskim i kaliskim, całość dóbr państwowych i kościelnych oraz miasta. Szwedzi uzyskali prawo do zaciągania piechoty. Szlachta otrzymała gwarancję swych swobód, a na urzędy powoływać miano tylko Polaków.
Bitwa pod Ujściem była pierwszym starciem w czasie potopu szwedzkiego. Wojska szwedzkie pod wodzą feldmarszałka Arvida Wittenberga po dotarciu do Ujścia nad Notecią stanęły naprzeciwko pospolitego ruszenia z Wielkopolski. Wojska polskie pod dowództwem wojewody poznańskiego Krzysztofa Opalińskiego i wojewody kaliskiego Andrzeja Grudzińskiego miały stawić opór przeciwnikowi. Po rozpoczęciu ostrzału przez obydwie strony, armia szwedzka przeprowadziła manewr mający na celu przeprawienie się przez rzekę. Na wieść o ruchach wojsk szwedzkich, w polskim obozie doszło do paniki, co skłoniło dowodzących do rokowań.
25 lipca pod Ujściem wojska polskie skapitulowały i zawarły układ, na mocy którego województwo poznańskie i kaliskie poddawały się pod protekcję króla Szwecji Karola X Gustawa. Pod Ujściem kapitulację Wielkopolski przyjął feldmarszałek Arvid Wittenberg.
Pod protekcję króla szwedzkiego oddała się szlachta, zaś Karol X Gustaw przejmował uprawienia króla polskiego Jana II Kazimierza Wazy, jednak gwarantował szlachcie polskiej utrzymanie dotychczasowych przywilejów. Kapitulacja pod Ujściem otworzyła drogę armii szwedzkiej w głąb Rzeczypospolitej.
Wojska Karola X Gustawa zdobyły Warszawę, Toruń, Kraków i wiele innych miast, a także odpowiedzialne były za zniszczenia zamków Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Między innymi ograbiono i zniszczono Olsztyn koło Częstochowy, Ogrodzieniec, Smoleń, Morsko czy Będzin.
Zdjęcia:
Arvid Wittenberg, Zbiór: Nationalmuseum, Obecnie w zbiorach: Gripsholm, Numer inwentarzowy NMGrh 1579, Źródło/Fotograf: Nationalmuseum, domena publiczna, za Wikimedia Commons;
Karol X Gustaw – król Szwecji, źródło: artysta – Sébastien Bourdon (1616–1671), zbiór – Nationalmuseum, domena publiczna, za Wikimedia Commons.