22 stycznia 1863 roku Manifestem Tymczasowego Rządu Narodowego wydanym w Warszawie rozpoczęło się powstanie styczniowe, największy w XIX wieku polski zryw narodowy, który podobnie jak inne polskie powstania zakończyło się druzgocącą klęską Polaków.
Jedną z przyczyn wybuchu powstania styczniowego była polityka prowadzona przez cara Aleksandra II, a także Aleksandra Wielopolskiego, który był naczelnikiem rządu cywilnego w Królestwie Polskim. To właśnie wprowadzona przez niego tzw. branka, a więc pobór do wojska carskiego przeprowadzona z 14 na 15 stycznia 1863 roku doprowadziła wkrótce do wybuchu powstania styczniowego.
Komitet Centralny Narodowy 19 stycznia uchwalił powierzenie dyktatury i naczelnego dowództwa powstania gen. Ludwikowi Mierosławskiemu, a 22 stycznia wydał w Warszawie Manifest, który był początkiem powstania styczniowego. Mimo zrywu powstańczego, próby zachęcenia do niego chłopów zakończyła się niepowodzeniem.
Dla chłopów najistotniejszym dokumentem był ukaz carski z 2 marca 1864 roku dotyczący ich uwłaszczenia i nadający im uprawianą przez nich ziemię. Powstanie styczniowe było największym zrywem Polaków w XIX wieku, jednak zakończyło się kolejną klęską, a ostatni dyktator powstania Romuald Traugutt został na skutek denuncjacji aresztowany przez rosyjską policję i osadzony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. 19 lipca 1864 roku rosyjski sąd wojskowy skazał go na śmierć przez powieszenie, a wyrok wykonano na stokach Cytadeli Warszawskiej 5 sierpnia 1864 roku. Powstanie styczniowe było kolejnym zrywem polskiej ludności dążącej do odzyskania niepodległości, które zakończyło się dotkliwym upadkiem.
Powstanie z lat 1863 – 1864 zostało potraktowane przez cara Aleksandra II i jego administrację jako kolejne ostrzeżenie, informujące o niebezpieczeństwie jakie groziło carowi ze strony Polaków. Car wyciągnął daleko idące wnioski wobec powstania, a jednym z nich było doświadczenie, ze Polakom nie wolno pobłażać.