Jest jednym z najstarszych i największych zakładów przemysłowych w Bytomiu. Elektrociepłownia usytuowana jest w południowo-zachodniej części miasta, w dzielnicy Szombierki i obejmuje obszar ok. 17,88 ha, a kubatura 322 tysiące m3.
Swoją działalność rozpoczęła 29 listopada 1920 roku, kiedy to nastąpił pierwszy próbny rozruch podstawowych urządzeń elektrowni. Była ona wówczas własnością firmy Schaffgotsch Bergwerksgesellschaf GmbH – dawniej Graflich Schaffgotsche Werke [Hrabiowskie Zakłady Schaffgotschów GmbH Gliwice].
Pierwotnie w budynkach elektrowni miała znajdować się fabryka materiałów wybuchowych, o czym mają świadczyć grube mury i stosunkowo lekki dach, którym w razie ewentualnej eksplozji miała uchodzić fala uderzeniowa wybuchu. Ostatecznie jednak majętna rodzina magnacka Schaffgotschów zdecydowała przeznaczyć zakład na potrzeby energetyczne swoich kopalń. Spółka Schaffgotsch Bergwerksgesellschaf GmbH swój potężny kapitał zawdzięczała jednemu z największych na Górnym Śląsku przemysłowców I połowy XIX wieku – Karolowi Goduli. Spadkobierczynią jego majątku była Joanna Gryzik, która poślubiła hrabiego Hansa Ulryka Schaffgotscha, dając początek spółce Graflich Schaffgotsche Werke.
Do jej majątku należały w Bytomiu między innymi kopalnia Szombierki oraz kopalnia Bobrek – jedna z największych w Europie kopalń węgla kamiennego. Obecność w pobliżu powstającego zakładu dwóch kopalń oraz podjęcie decyzji o zamiarze pełnego wykorzystania węgla odpadowego z kopalni Bobrek, miało wpływ na budowę Elektrowni Szombierki.
W pobliżu kopalni Bobrek wybudowano również karbidownie, w której zainstalowano piece łukowe do wypalania kamienia wapniowego na karbid, służący do celów oświetleniowych dla tzw. karbidówek w podziemiach kopalń oraz do produkcji acetylenu.
Cały kompleks budynków został zaprojektowany w stylu modernistycznym przez sławnych architektów spod Berlina – braci Zillmannów. Charakterystycznymi elementami budowli są kilkudziesięciometrowa wieża z podświetlaną tarczą zegarową o średnicy 5 m i trzy kominy (najwyższy o wysokości 120 m). Największym spośród pomieszczeń elektrociepłowni jest dawna hala maszynowni (o powierzchni prawie 2800 m2 i kubaturze ponad 52000 m3). Pięć lat po uruchomieniu obiektu (w 1925 roku) na okazałej wieży elektrowni zamontowany został czterostronny zegar marki Siemens und Halske. Średnica jego podświetlanych tarcz wynosi prawie pięć metrów, a każda ze wskazówek waży około stu kilogramów. To drugi największy czasomierz w Polsce, który w czasach świetności sprzęgał ze sobą 54 inne zegary na terenie zakładu.
Elektrownia Szombierki była wówczas obiektem niezbędnym dla Bytomia oraz istniejących tutaj kopalń węgla kamiennego – Bobrek Szombierki, Centrum, Rozbark, Powstańców Śląskich, Karol w Orzegowie i Paweł w Chebziu. Elektrownia zasilała również hutę Bobrek i hutę Pokój w Nowym Bytomiu.
Uroczyste otwarcie obiektu odbyło się 29 listopada 1920 roku. Pracę w elektrociepłowni rozpoczęły wówczas zaledwie cztery kotły, wkrótce jednak uruchomiono kilkanaście kolejnych. Już w 1937 roku, a więc tuż przed wybuchem II wojny światowej, wybudowano ciąg transporterów taśmowych, które stały się podstawową drogą dostarczania węgla do elektrowni. Węgiel bezpośrednio transportowano z sortowni kopalni Bobrek. W okresie II wojny światowej nastąpił dalszy rozwój sieci elektroenergetycznych o napięciu 110 kV. Wówczas wybudowano przy elektrowni napowietrzną rozdzielnię 110 kV oraz połączono ją liniami przesyłowymi z Elektrownią Zabrze, łącząc tzw. Górnośląską Szyną Zbiorczą.
Bytom do 1945 roku był w granicach Niemiec. Kiedy w trakcie przetaczania się przez Śląsk działań wojennych i coraz szybszego zbliżania się Armii Czerwonej, elektrownia działała pełną parą. Pracownicy wraz z rodzinami byli zakwaterowani w schronach na terenie zakładu.
27 stycznia 1945 roku Bytom, a w tym również leżąca w jego granicach Elektrownia Szombierki została zajęta przez wojska Armii Czerwonej. Po wojnie w 1945 roku elektrownia Szombierki wznowiła działalność jako jeden z pierwszych zakładów w Bytomiu. Było to możliwe dzięki wykwalifikowanej kadrze pracowników, którzy mimo pomimo wcześniejszego ewakuowania się większości kierownictwa elektrowni, potrafili samodzielnie prowadzić rozruch i jej eksploatację. Po wojnie w ramach reparacji wojennych nastąpił częściowy demontaż podstawowych urządzeń elektrowni przez oddziały Armii Czerwonej, które traktowały Bytom za zdobyczne tereny niemieckie. Demontaż i wywóz kluczowych materiałów z elektrowni spowodował spadek jej mocy wytwórczych i ograniczenie mocy zainstalowanej do 64 MW. Demontaż urządzeń technicznych w fabrykach, hutach i kopalniach węgla kamiennego spowodował poważne szkody w przemyśle Górnego Śląska i Bytomia, gdzie szczególnie rabunkową politykę prowadzili Rosjanie nie tylko w Elektrowni Szombierki, ale również w Elektrowni Miechowice.
Projekt rozbudowy Elektrowni Szombierki powstał już w latach 1947 – 1948. Dopiero w latach sześćdziesiątych XX wieku sprzyjająca koniunktura, zwiększone zapotrzebowanie na ciepło, ze strony zakładów przemysłowych oraz nowowybudowanych osiedli mieszkaniowych, spowodowało dalszą rozbudowę technologicznych układów ciepłowniczych elektrowni, tym samym stając się elektrociepłownią. W kolejnych latach nadal rozbudowywano elektrociepłownię, budując między innymi:
- Lata siedemdziesiąte:
Kocioł wodny typu WR25;
Rurociąg ciepłowniczy magistrali „Północnej”, którego inwestorem była KWK „Dymitrów” – obecnie „Centrum”;
- Lata osiemdziesiąte:
1980 rok – wymienniki ciepła nr 6 i 7;
1980 rok – magistralę cieplną południową w kierunku osiedla Arki Bożka;
1987 rok – rurociąg parowy dla Zakładów Gumowych Górnictwa w Bytomiu – Łagiewnikach oraz podłączenie do niego kotłowni KWK Szombierki;
- Lata dziewięćdziesiąte:
1992 rok – uruchomienie kocioła rusztowego OR-32;
1993 rok – ukończenie budowy Magistrali Spinającej Elektrownie Miechowice z Elektrownią Szombierki.
Powyższa rozbudowa zakładu, jego unowocześnianie umożliwiło likwidację w latach 1995-1998 produkcji energii elektrycznej w kondensacji. 1 kwietnia 1993 roku Elektrociepłownia Szombierki została połączona razem z Elektrociepłownią Miechowice w Zespół Elektrociepłowni Bytom S.A. jako jednoosobowa spółka Skarbu Państwa.
Obecnie Elektrociepłownia Szombierki stanowi perłę architektury przemysłowej Górnego Śląska. Jej budynek góruje na miastem, a oświetlone 3 kominy są charakterystycznym znakiem rozpoznawczym Bytomia. W roku 2009 w wyniku plebiscytu internetowego Elektrociepłownia Szombierki uznana została jednym z „7 Cudów Architektury Województwa Śląskiego”. Obiekt znajduje się na Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego.