W pierwszych miesiącach walk zdecydowaną przewagę uzyskali Niemcy, którzy zajęli praktycznie całe miasto, jednak 19 listopada 1942 roku do kontrofensywy w ramach operacji „Uran” przeszła Armia Czerwona, która doprowadziła 22 listopada do okrążenia niemieckich wojsk pod Stalingradem . W „kotle stalingradzkim” oprócz Niemców znalazły się także sojusznicze wojska wśród których byli głównie Włosi, Rumuni oraz Węgrzy. Z każdym dniem sytuacja wojsk niemieckich i ich sojuszników pogarszała się.
Brak żywności, leków, choroby oraz mróz zbierały krwawe żniwo. Żołnierzom stale zmniejszano racje żywnościowe, co powodowało ich osłabienie i większą podatność na choroby, zwłaszcza tyfus i czerwonkę. Mimo zapewnień Hermana Göringa, szefa Luftwaffe, że niemieckie samoloty zdołają dostarczyć oblężonej 6. Armii dowóz niezbędnych materiałów – paliwa, amunicji, ale przede wszystkim żywności – były to tylko mrzonki. Niemieckie transporty były niewystarczające, co prowadziło do jeszcze większych strat wśród żołnierzy niemieckich, którym brakowało amunicji, paliwa oraz żywności i leków.
Wobec ciężkiej sytuacji 6. Armii pod Stalingradem, Hitler zdecydował się na powierzenie feldmarszałkowi Erichowi von Mansteinowi 12 grudnia operacji „Wintergewitter”, której celem było odblokowanie wojsk Paulusa. Uderzenie wojsk pancernych Mansteina zaskoczyło Armię Czerwoną i zadało jej spore straty. Mimo sporych trudności wojska Mansteina parły naprzód i przedarły się przez zewnętrzny pierścień wojsk sowieckich. Mimo to zwiększające się problemy z zaopatrzeniem, surowe warunki atmosferyczne oraz zbyt małe siły, jakimi dysponował von Manstein doprowadziły 23 grudnia do zatrzymania kontrofensywy niemieckiej, mającej na celu uwolnienie 6 Armii. Dla generała Paulusa i jego tysięcy żołnierzy oznaczało to koniec.
8 stycznia dowództwo Armii Czerwonej zaproponowało generałowi Paulusowi honorową kapitulację, którą niemiecki dowódca kategorycznie odrzucił. Paulus załamany sytuacją swoich wojsk, nie potrafił podjąć żadnej samodzielnej decyzji dotyczącej zakończenia trwającej rzezi wojsk 6. Armii. Mamiony obietnicami Adolfa Hitlera o pomocy dla 6. Armii, żądaniami walki do „ostatniego żołnierza” nie potrafił sprzeciwić się woli Führera.
Dwa dni później, 10 stycznia wojska radzieckie pod dowództwem gen. Konstantego Rokossowskiego przystąpiły do operacji „Pierścień”. Po bombardowaniu lotniczym i ostrzale artyleryjskim do ataku ruszyły radzieckie czołgi i piechota, które coraz bardziej zmniejszały kocioł, w którym trwała bez szans 6 Armia. 16 stycznia 1943 roku w radzieckie ręce wpadło lotnisko w Pitomniku, a 23 stycznia Niemcy utracili swoje ostatnie lotnisko w obrębie „kotła” stalingradzkiego lotnisko – w Gumraku. Tym samym nie było już możliwości wywozu z oblężonego Stalingradu rannych żołnierzy, a także bezpośrednich dostaw żywności, paliwa, amunicji i lekarstw /odbywały się już tylko poprzez zrzuty na spadochronach/.
21 stycznia Paulus przekazał do Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu w Berlinie meldunek dotyczący beznadziejności wojsk 6. Armii pod Stalingradem, a mimo to Hitler wciąż zabraniał mu kapitulacji. 21 stycznia Goebbels wykorzystując tragedię stalingradzką wezwał cały naród niemiecki do „wojny totalnej”, zaś 22 stycznia Hitlera wysłał rozkaz do Paulusa „Nie ma mowy o kapitulacji. Oddziały mają walczyć do samego końca”.
Hitler tym samym przypieczętował los 6. Armii i tysięcy Niemców i ich sojuszników walczących w Stalingradzie. Jeszcze 30 stycznia 1943 roku, w dziesiątą rocznicę przejęcia władzy przez nazistów w Niemczech /30 stycznia 1933 roku Adolf Hitler został kanclerzem/ marszałek Herman Göring w przemówieniu radiowym zagrzewał żołnierzy niemieckich pod Stalingradem do walki, porównując ich sytuację do walki Spartan pod Termopilami. Warto podkreślić, że Hitler, uważał bitwę pod Stalingradem nie tylko za cel wojskowy w drodze po kaukaskie pola naftowe, ale przede wszystkim jako cel polityczny – miasto to nosiło nazwę Stalina. Dlatego też Hitler obawiając się, że Friedrich Paulus podda się Rosjanom, w dniu 30 stycznia licząc na to, że Paulus popełni samobójstwo, awansował go do stopnia feldmarszałka.
Mimo to 31 stycznia 1943 roku feldmarszałek Friedrich Paulus poddał się dowódcy 64. Armii generałowi Michaiło Szumiłowowi. Następnie Paulus oraz towarzyszący mu oficerowie zostali przewiezieni do dowództwa Frontu Dońskiego w pobliżu Zawarykina, około osiemdziesięciu kilometrów od Stalingradu. Tam feldmarszałek Paulus rozmawiał z przedstawicielem Stawki /kierownictwo Najwyższego Naczelnego Dowództwa sił zbrojnych ZSRR/ marszałkiem Nikołajem Woronowem i dowódcą Frontu Dońskiego generałem Rokossowskim, którzy domagali się, aby Paulus wydał rozkaz zaprzestania walk i poddania się pozostałych oddziałów, które jeszcze stawiały opór Sowietom. Paulus odmówił, zasłaniając się faktem, że poddając się przestał być dowódcą, a także, że jego armia została podzielona na dwie części, a on dowodził tylko jedną z nich. Widoczne załamanie, jakie przechodził Paulus opisał w publikacji „Stalingrad” Antony Beevor:
„Paulus nerwowo bawiący się paczką papierosów i popielniczką, które znajdowały się na stole do jego dyspozycji, zignorował pytanie, upierając się przy wypowiedzianej formie. Nawet gdybym podpisał taki rozkaz, oni i tak go nie posłuchają. Poddając się, automatycznie przestałem być ich dowódcą”
„Paulus wpatrywał się w ścianę przygnębiony i milczący. W tej udręczonej pozie tylko tik na jego twarzy wskazywał, że myśli”
Dwa dni po poddaniu się feldmarszałka Paulusa, 2 lutego 1943 roku poddała się okrążona przez Sowietów 6. Armia niemiecka. Tym samym zakończyła się trwająca prawie pół roku, od 23 sierpnia 1942 roku do 2 lutego 1943 roku, bitwa stalingradzka zaliczana do największych batalii II wojny światowej.
Bilans bitwy stalingradzkiej był dla obydwu stron tragiczny. O tym, jakie straty ponieśli Niemcy i 6 Armia, która została doszczętnie zniszczona pisze w książce „Stalingrad. Anatomia bitwy” Janusz Piekałkiewicz:
„Poczynając od czerwca 1942 Hitler wysłał do walki o Stalingrad 22 dywizje w sile 364 tysięcy ludzi. Według stanów zaopatrzeniowych 6 armii z 23 listopada 1942 w kotle Stalingradzkim okrążonych było około 270 tysięcy żołnierzy. Liczba biorących udział w bitwie stalingradzkiej, okrążonych, poległych i wziętych do niewoli jest jednak sporna i nie da się dziś dokładnie ustalić”
Według danych, jakie przytacza Janusz Piekałkiewicz do 24 grudnia 1942 roku drogą lotniczą ewakuowano z kotła stalingradzkiego około 34 tysiące rannych oraz różnego rodzaju specjalistów. Piekałkiewicz posiłkując się również danymi radzieckimi zwraca uwagę, że do 29 stycznia 1943 roku Armia Czerwona wzięła do niewoli około 168 tysięcy żołnierzy niemieckim, zaś od 30 stycznia do 2 lutego 1943 roku – 91 tysięcy. Do niewoli sowieckiej oprócz tysięcy żołnierzy, podoficerów i oficerów dostało się również 22 generałów, a według różnych szacunków Niemcy i ich sojusznicze armie straciły w operacji stalingradzkiej nawet 1,5 mln żołnierzy zabitych lub zmarłych w wyniku głodu, mrozu i chorób, a także rannych oraz wziętych do sowieckiej niewoli. Z kolei po stronie Armii Czerwonej straty ludzkie wyniosły ponad 1 mln żołnierzy, z czego około 480 tysięcy zginęło w bitwie pod Stalingradem. Podczas trwającej prawie pół roku bitwy zniszczony został doszczętnie Stalingrad. Miasto przed bitwą liczyło prawie 500 tysięcy mieszkańców, jednak liczba ta wzrosła do ponad 600 tysięcy ludzi, bowiem do miasta napłynęli uchodźcy z Ukrainy i południa Rosji, a więc z terenów zajętych przez wojska niemieckie. W wyniku nalotów bombowych, ostrzału artyleryjskiego, ewakuacji miasta, wywózek, a także masowych zgonów cywilów, którzy pozostali w Stalingradzie, w mieście zginęły dziesiątki tysięcy osób pozostawionych własnemu losowi.
Mimo tak ogromnych strat, jakie ponieśli Sowieci pod Stalingradem, zwycięstwo było dla Stalina przełomowym wydarzeniem. Do niewoli dostał się jeden z głównych dowódców Wehrmachtu, współtwórca planu „Barbarossa” – planu ataku na ZSRR – feldmarszałek Friedrich Paulus, zniszczona została cała 6. Armia, a przegrana wojsk niemieckim była pierwszą wielką klęską Hitlera w II wojnie światowej. Z kolei w Niemczech dopiero 4 lutego 1943 roku społeczeństwo, żyjące do tej pory w przekonaniu o sukcesach Wehrmachtu w Rosji, poinformowano o porażce pod Stalingradem. Przez kolejne dwa dni, od 4 do 6 lutego trwała w Niemczech żałoba narodowa. Adolf Hitler na wieść o poddaniu się Paulusa wpadł w furię, tym bardziej, że liczył na to, że awansując Paulusa do stopnia feldmarszałka, ten popełni samobójstwo i nie wpadnie, jako trofeum, w ręce Sowietów.
Po wojnie feldmarszałek Friedrich Paulus zeznawał jako świadek przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze, gdzie pogrążył swoich dawnych dowódców z Wehrmachtu, w tym między innymi feldmarszałka Wilhelma Keitla. Do Niemiec Paulus powrócił dopiero po śmierci Józefa Stalina w 1953 roku. Osiadł w Niemieckiej Republice Demokratycznej, gdzie doradzał dowódcom w tworzeniu wojsk lądowych. Ze względu na posądzenie o kolaborację z Sowietami nie zdecydował się zamieszkać w Republice Federalnej Niemiec. Zmarł pod długiej chorobie 1 lutego 1957 roku w Dreźnie.
Bitwa pod Stalingradem z uwagi na ogrom zaangażowanych sił i środków, trwająca prawie pół roku, od 23 sierpnia 1942 roku do 2 lutego 1943 roku, zaliczana jest do największych batalii II wojny światowej. Zwycięstwo Armii Czerwonej pod Stalingradem przyspieszyło klęskę III Rzeszy Niemieckiej w Związku Radzieckim i miało ogromny wpływ na losy wojny na froncie wschodnim.
Stalingrad był punktem zwrotnym w działaniach na froncie wschodnim. Armia niemiecka została zatrzymana i zniszczona, co uniemożliwiło jej zdobycie roponośnych pól naftowych Kaukazu, zablokowanie transportu wodnego po Wołdze, a także zajęcie ideologicznie ważnego dla Józefa Stalina miasta. Z kolei dla Hitlera, który przez cały czas odmawiał Paulusowi zgody na wycofanie się, a później kapitulację, klęska pod Stalingradem jeszcze bardziej pogłębiła jego niechęć do wyższych dowódców Wehrmachtu, którzy byli dla niego niewiarygodni, tym bardziej, że Hitler licząc na samobójstwo Paulusa, tylko dlatego awansował go do stopnia feldmarszałka. Dla Führera liczyła się ideologia i polityczne znaczenie walk pod Stalingradem. Hitler nie godząc się na wycofanie 6. Armii pozostawił na pastwę losu tysiące niemieckich żołnierzy, z których w latach pięćdziesiątych XX wieku do Niemiec powróciło zaledwie około 6 tysięcy z nich.
Wskazówki bibliograficzne:
Baberowski Jörg, Stalin. Terror absolutny, Warszawa 2014;
Beevor Antiny, Stalingrad, Kraków 2015;
Beevor Antony, Druga wojna światowa, Kraków 2013;
Bullock Alan, Hitler – Studium Tyranii, wyd. 6, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 1997;
Caballero Jurado Carlos, Dywizje pancerne Hitlera. Siły uderzeniowe Wehrmachtu, Warszawa 2016;
Czubiński Antoni , Historia Powszechna XX wieku, Poznań 2003;
Czubiński Antoni, Druga wojna światowa 1939 – 1945, t. I-II, Poznań 1999;
Diedrich Torsten, Paulus. Trauma Stalingradu, Poznań 2009;
Eberle Henrik, Wojny Hitlera – od gefrajtra do Führera”, Warszawa 2017;
Khlevniuk Oleg, Stalin. Nowa biografia, Kraków 2016;
Kitchen Martin, Speer, Architekt śmierci, Warszawa 2017;
Kozaczuk Władysław, Wehrmacht, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2008;
Krasuski Jerzy, Historia Rzeszy Niemieckiej 1871-1945, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1986;
Longerich Peter Hitler – Biografia, Warszawa 2017;
Manstein von Erich, Stracone zwycięstwa, Warszawa 2018;
Mawdsley Evan, II wojna światowa. Nowe ujęcie, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielońskiego Kraków 2011;
Piekałkiewicz Janusz, Stalingrad. Anatomia bitwy, Warszawa 1995;
Raina Peter, Adolf Hitler 1945. Koniec legendy”, Warszawa 2007;
Wilhelm Adam, Otto Rühle, Trudna decyzja – z Paulusem pod Stalingradem, Czerwonak 2017.