Zakończenie I wojny światowej podpisanym w Compiegne pod Paryżem zawieszeniem broni 11 listopada 1918 roku dla ziemi górnośląskiej nie oznaczało jednak powrotu do normalności i spokoju. Sytuacja po przegranej wojnie w całych Niemczech była napięta. Po abdykacji cesarza, utworzeniu republiki, problemach gospodarczych, fali strajków i wystąpień rewolucyjnych Niemcy były z każdym miesiącem zagrożone utratą kolejnych terytoriów.
Wraz z upadkiem Cesarstwa Niemieckiego, odrodzeniem się po 123 latach niepodległej Polski, rozgorzała walka o przynależności tego ważnego, przemysłowego regionu. Jak się okazało dopiero po prawie czterech latach, w czerwcu 1922 roku ostatecznie doszło do podziału Górnego Śląska między Niemcy i Polskę.
Decyzje mocarstw zachodnich odnośnie Górnego Śląska
Zgodnie z art. 88 traktatu wersalskiego podpisanego 28 czerwca 1919 roku o przynależności Górnego Śląska miał zadecydować plebiscyt. Ludność tego regionu miała się opowiedzieć w głosowaniu za pozostaniem w Niemczech, czy też przyłączeniem do odrodzonej w 1918 roku Polski. Zgodnie z decyzją mocarstw zachodnich teren objęty plebiscytem został przejęty przez Międzysojuszniczą Komisję Rządzącą i Plebiscytową na czele z francuskim generałem Henri Le Rondem, która 11 lutego 1920 roku zaczęła działać w Opolu. Wraz z nią na Górny Śląsk przybyły wojska francuskie, brytyjskie i włoskie, których zadaniem było utrzymywanie ładu i porządku. Równocześnie powołano do życia polski i niemiecki Komisariat Plebiscytowy, których zadaniem było prowadzenie kampanii plebiscytowej. Zanim jednak doszło do powołania polskiego i niemieckiego Komisariatu Plebiscytowego, które rozpoczęły przygotowania do plebiscytu, na Śląsku dochodziło do manifestacji, starć, a także pacyfikacji, a kulminacyjnym punktem był wybuch I powstania śląskiego w sierpniu 1919 roku.
Warto podkreślić, że propolskie wystąpienia, a także postulaty były skutecznie pacyfikowane i blokowane przez władze niemieckie. Jednym z pierwszych takich aktów było wprowadzenie na Górnym Śląsku stanu oblężenia, który nie tylko wprowadzał godzinę policyjną, ale również zakazywał organizowanie wieców i manifestacji, a każde działanie antypaństwowe, skierowane przeciwko władzy niemieckiej było surowo karane. Ponadto na Górnym Śląsk została ściągnięta 117 Dywizja Piechoty generała Karla Hoefera, która stanowiła trzon Dywizji Ochrony Pogranicza, czyli niemieckiego Grenzschutzu, odpowiedzialnego za utrzymanie porządku i pacyfikację polskich nastrojów.
Wydarzenia na Górnym Śląsku w 1919 roku
Sytuacja na Górnym Śląsku z każdym miesiącem 1919 roku stawała się coraz bardziej napięta. Polacy zaczęli się organizować powołując 11 stycznia w Katowicach Polską Organizację Wojskową Górnego Śląska, która była główną siłą zbrojną wszystkich trzech powstań śląskich w latach 1919 – 1921, a jej celem było zbrojne przyłączenie Górnego Śląska do odrodzonej Polski. Chcąc się jej przeciwstawić, władze niemieckie prowadziły aresztowania, przesłuchania czy rewizje w domach. 20 stycznia 1919 roku podczas strajku generalnego w górnośląskich zakładach przemysłowych, strajkujący wysunęli żądania usunięcia ze Śląska Grenzschutzu i Freikorpsu. W kolejnych miesiącach 1919 roku doszło do kolejnej fali strajków i wystąpień robotniczych, w których ponownie interweniowały oddziały niemieckie. W kwietniu 1919 roku doszło do walk z wojskiem niemieckim w Gliwicach, 14 maja 1919 roku rozwiązano Podkomisariat Naczelnej Władzy Ludowej w Bytomiu, a decyzja mocarstw zachodnich z 28 czerwca 1919 roku o przeprowadzeniu plebiscytu na Górnym Śląsku jeszcze bardziej podgrzała atmosferę na ulicach śląskich miast. Kulminacyjnym punktem tragicznych wydarzeń, jakie rozgrywały się na Śląsku była masakra górników w Kopalni Węgla Kamiennego „Mysłowice” 15 sierpnia 1919 roku, gdzie w obsadzonej przez Grenzschutz kopalni otwarto ogień do strajkując osób, zabijając 10 z nich.
Mimo napiętej sytuacji na Górnym Śląsku, tragicznych wydarzeń, jakie miały miejsce w wielu śląskich zakładach i miastach, polscy dowódcy skupieni wokół Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska nie byli jednak zgodni, co do dalszych działań związanych z sytuacją na Śląsku. Wśród najważniejszych przywódców, którzy mogli zadecydować o ewentualnej walce zbrojnej byli szefowie Dowództwa Głównego Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Sląska w Strumieniu – Alfons Zgrzebniok oraz Józef Grzegorzek – nieformalny przywódca Głównego Komitetu Wykonawczego POW Górnego Śląska w Bytomiu.
Wybuch I powstania śląskiego w 1919 roku
16 sierpnia 1919 roku Józef Grzegorzek w Strumieniu spotkał się z Alfonsem Zgrzebniokiem celem ustaleniu jednolitego planu działania. Po dość burzliwych naradach ustalono, że Grzegorzek zostanie politycznym zwierzchnikiem Polskiej Organizacji Wojskowej, zaś stanowisko komendanta wojskowego zarezerwowano dla Zgrzebnioka. W toku narad, którym przewodniczył członek Dowództwa Głównego POW Jan Wyględa, uzgodniono, że organizacja nie jest gotowa do walki i postanowiono nie dopuścić do wybuchu powstania. Przygotowano odpowiednie rozkazy dla komendantów powiatowych i z rozkazami tymi wyjechał na Górny Śląsk szef sztabu Dowództwa Głównego POW, Józef Buła, któremu towarzyszyli: Józef Jędroska, Józef Szafarczyk, Franciszek Lazar oraz Józef Grzegorzek. Wszyscy zostali jednak po powrocie na Śląsk aresztowani przez żołnierzy Grenzschutzu na dworcu w Pawłowicach.
Incydent w Pawłowicach miał poważne następstwa dla Polskiej Organizacji Wojskowej, lecz także dla całego Górnego Śląska. Na wieść o aresztowaniu polskich działaczy w Pawłowicach inicjatywę przejęli działacze śląscy, którzy nie wchodzili w skład żadnego z rywalizujących wzajemnie ośrodków dyspozycyjnych Polskiej Organizacji Wojskowej. Działaczami tymi byli przywódcy Górnoślązaków, przebywających w obozie dla uchodźców w Piotrowicach. Na ich czoło wysunął się Maksymilian Iksal z Małej Turzy, który bez porozumienia z ośrodkami dyspozycyjnymi POW przygotował rozkaz pisemny w sprawie podjęcia walki w nocy z 16 na 17 sierpnia 1919 roku /na godzinę 2.00/ i egzemplarze tego rozkazu wysłał komendantom POW w powiatach pszczyńskim i rybnickim.
Zgodnie z planem powstańcy przekroczyli Olzę, zaatakowali Gołkowice oraz dworzec kolejowy w Godowie. Walki powstańcze w krótkim czasie objęły powiaty pszczyński, rybnicki czy katowicki oraz te, w których był spory odsetek ludności polskojęzycznej. Walczono w Janowie, Mysłowicach, Giszowcu, Orzegowie, Chropaczowie, Bobrku, Łagiewnikach, Bielszowicach czy Biskupicach. Nie zdołano jednak opanować Mikołowa ani Pszczyny. Po początkowych sukcesach, niemiecki Grenzschutz sprowadził posiłki. Powstańcy dysponujący bronią ręczną, nie byli w stanie przeciwstawić się broni maszynowej, artylerii czy pociągom pancernym. Alfons Zgrzebniok wydał rozkaz zaprzestania walk 24 sierpnia 1919 roku, ze względu na beznadziejnie położenie oddziałów powstańczych oraz wzrastające represje ze strony władz niemieckich, które zmusiło kilka tysięcy uczestników powstania do ucieczki na polską stronę, między innymi do obozów dla uchodźców m.in.: w Sosnowcu, Jaworznie, Oświęcimiu czy Zawierciu. Na Śląsk mogli powrócić dopiero po podpisaniu 1 października 1919 roku, pod naciskiem opinii międzynarodowej, polsko – niemieckiej umowy amnestyjnej.
Skutki powstania
Wybuch I powstania śląskiego, mimo że polskie oddziały nie były do niego przygotowane nastąpił w dobrym momencie z punktu widzenia nastrojów panujących na Górnym Śląsku. Organizacja bojowa nie była jednakże do walki należycie przygotowana, brak broni, planu operacyjnego oraz nieskoordynowane działania bojowe bardzo szybko okazały się brzemienne w skutkach. Na pomoc Warszawy powstańcy nie mogli liczyć, gdyż rząd polski obawiał się po pierwsze reakcji państw zachodnich, które mogłyby uznać pomoc wojsk polskich na Górnym Śląsku za złamanie podpisanego przez Polskę Traktatu Wersalskiego. Po drugie Józef Piłsudski nie chciał doprowadzić do otwartego konfliktu z Niemcami, który mógł doprowadzić do poważnych konsekwencji, co wobec zagrożenia na wschodzie ze strony Rosji Radzieckiej mogło mieć katastrofalne skutki dla Polski. Piłsudski mógł jedynie wspomóc powstanie poprzez przemyt broni i amunicji oraz przerzut oficerów i ochotników, jednakże i ta pomoc była znacznie ograniczona. I choć polskie Naczelne Dowództwo domagało się energicznej interwencji sprzymierzonych, sugerując ze swej strony możliwość użycia na Górnym Śląsku armii Hallera, żadnej poważnej pomocy wojskowej powstańcy nie otrzymali, co w większym stopniu przyczyniło się do szybkiego upadku powstania.
Przygotowania do plebiscytu na Górnym Śląsku
Główna rozgrywka o przynależność Górnego Śląska rozpoczęła się wraz z powołaniem Komisariatów Plebiscytowych – polskiego w Bytomiu i niemieckiego w Katowicach. Polski Komisariat Plebiscytowy rozpoczął działalność 12 lutego 1920 roku w Bytomiu, a jego siedzibą był wykupiony przez władze polskie hotel „Lomnitz” przy ówczesnej ulicy Gleiwitzerstrasse 10. Osiem dni później, 20 lutego decyzją Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego, Polskim Komisarzem Plebiscytowym został mianowany Wojciech Korfanty. Z kolei Niemiecki Komisariat Plebiscytowy swoją siedzibę miał w Katowicach, a na jego czele stanął Kurt Urbanek.
Celem Polskiego Komisariatu Plebiscytowego było zorganizowanie głosowania oraz akcja propagandowa, w trakcie której prowadzono zbiórki pieniężne, organizowano wiece i komitety pomocy, zakładano towarzystwa, związki kulturalne, kluby sportowe i inne organizacje, ale również zapraszano znanych artystów oraz drukowano tysiące broszurek, plakatów, wizytówek, znaczków i ulotek, aby przekonać mieszkańców Górnego Śląska do głosowania za przynależnością do Polski.
Z kolei Niemiecki Komisariat Plebiscytowy wspierany przez Berlin, który nie szczędził sił i środków na akcję propagandową, wydawał nie tylko broszury, które kolportowano na całym obszarze plebiscytowym, ale miał również agitatorów oraz działające na jego rzecz niemieckie organizacje jak: Bund der Oberschlesier /Związek Górnoślązaków/, Bund Heimattreuer Oberschlesier /Związek Wiernych Górnoślązaków/ czy Freie Vereinigung zum Schutze Oberschlesiens /Wolne Zjednoczenie dla Obrony Górnego Śląska/. Na Górny Śląsk przybywały również tzw. Korpusy Ochotnicze – Freikorpsy, emigranci wspierający Niemców na Górnym Śląsku oraz działały Towarzystwa Sportowe /Sportverein/, promujące niemiecki sport na Śląsku. Ponadto rząd niemiecki obiecywał szeroką autonomię, czego dowodem miało być wydzielenie ze Śląska już w 1919 roku odrębnej pruskiej prowincji.
Warto podkreślić, że także polskie władze podejmowały działania mające na celu przekonanie mieszkańców Górnego Śląska za głosowaniem za Polską. 15 lipca 1920 roku polski Sejm Ustawodawczy przyjął ustawę o utworzeniu w przyszłości samorządowego województwa śląskiego, przyjmując tzw. Statut Organiczny Województwa Śląskiego nadający mu szeroką autonomię, a nowe województwo miało posiadać także swój własny parlament zwany Sejmem Śląskim. Celem uchwały było pozyskanie ludności dla sprawy polskiej, tym bardziej, że region ten w odrodzonej II Rzeczypospolitej odgrywał ważną rolę gospodarczą, zwłaszcza biorąc pod uwagę ciężki przemysł, jaki przypadł po 1922 Polsce.
Wybuch II powstania śląskiego w 1920 roku
Przygotowania do plebiscytu trwały ponad rok, a stosunki polsko – niemieckie w tym czasie uległy dalszemu zaostrzeniu. Dochodziło do walk ulicznych, pochodów w Bytomiu, Pszczynie, Rybniku, Katowicach i Gliwicach, ataków na polskie redakcje gazet oraz Polski Komisariat Plebiscytowy /27 maja 1920 roku/, manifestacji, jak ta z 25 kwietnia 1920 roku, w trakcie której protestowano przeciwko podwyżkom cen, a także domagano się równouprawnienia języka polskiego w szkołach i instytucjach oraz strajków w zakładach przemysłowych. Kulminacyjnym momentem sporów polsko – niemieckich okazał się 17 sierpnia 1920, kiedy rozeszła się na Śląsku fałszywa wiadomość o upadku Warszawy, rzekomo zdobytej przez wojska bolszewickie. W Katowicach doszło między innymi do polsko – niemieckich walk ulicznych, zaatakowano katowicką siedzibę Komitetu Plebiscytowego oraz doszło do zamordowania polskiego działacza – lekarza dr. Andrzeja Mielęckiego.
Wydarzenia te skłoniły wówczas Dowództwo Główne Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska (na czele którego stał Alfred Zgrzebniok) oraz Polski Komisariat Plebiscytowy (polskim komisarzem był Wojciech Korfanty) do ogłoszenia z 19 na 20 sierpnia decyzji o wybuchu II powstania. Celem powstania była likwidację policji niemieckiej Sipo oraz stworzenie policji plebiscytowej. Walki na Górnym Śląsku wybuchły między innymi w: powiatach katowickim, tarnogórskim, gliwickim, pszczyńskim czy rybnickim, a powstańcom udało się opanować większość strategicznych terenów przemysłowych, z wyjątkiem dużych miast, w których stacjonowały wojska alianckie.
Koniec II powstania śląskiego i plebiscyt na Górnym Śląsku
Powstanie zakończyło się 25 sierpnia 1920 roku po rozmowach prowadzonych w Bytomiu z udziałem polskiego i niemieckiego komisarza plebiscytowego Wojciecha Korfantego i Kurta Urbanka pod patronatem Międzysojuszniczej Komisji Plebiscytowej. Podpisane zawieszenie broni było korzystne dla polskiej strony, bowiem znienawidzone Sipo zostało decyzją Komisji Międzysojuszniczej rozwiązane, jak również powołano Policję Górnego Śląska o polsko-niemieckim składzie tzw. Abstimmungspolizei – Apo, czyli Policja Plebiscytowa. Tym samym polskie postulaty sprzed wybuchu II powstania śląskiego zostały spełnione. Mimo sukcesu atmosfera wzajemnej wrogości utrzymywała się aż do czasu plebiscytu, który odbył się 20 marca 1921 roku.
Plebiscyt okazał się dla strony polskiej bardzo niekorzystny. Objął on w sumie 1573 gminy, a zgodnie z wcześniejszym życzeniem strony polskiej w głosowaniu wzięło udział około 192 tysiące tzw. „emigrantów”, czyli osób urodzonych na Górnym Śląsku, ale zamieszkałych w czasie plebiscytu poza jego terenem. W głosowaniu wzięło udział około 1,2 mln uprawnionych do głosowania. Za Polską opowiedziało się 40,3% uprawnionych, za Niemcami 59,4%, olbrzymia większość emigrantów głosowała za Niemcami, było ich około 182 tysiące, zaś za Polską niecałe 10 tysięcy. Decydujące miało być jednak głosowanie za gminami, gdzie za Polską opowiedziały się 674 gminy, zaś za Niemcami 624. Wyniki plebiscytu nie zadowoliły bowiem żadnej ze stron, a Polsce miało przypaść zaledwie 25% rejonu plebiscytowego, głównie bez przemysłu ciężkiego.
23 marca wobec niekorzystnego wyniku plebiscytu Wojciech Korfanty wysunął propozycję podziału Śląska ogłaszając tzw. Linię Korfantego. Określała ona zachodnią granicę obszarów /w przybliżeniu wzdłuż biegu Odry/, które powinny przypaść Polsce. Do porozumienia w sprawie podziału Górnego Śląska nie potrafili dość również alianci, bowiem Francuzi przychylali się do polskich koncepcji, zaś Brytyjczycy i Włosi zamierzali przyznać naszemu krajowi jedynie skrawki tego regionu. Wobec braku korzystnych dla Polski rozstrzygnięć ze strony Rady Ambasadorów, która miała zadecydować o podziale Śląska, Korfanty zdecydował się na rozpoczęcie kolejnego zbrojnego powstania, które wybuchło z 2 na 3 maja III powstania śląskiego.
Wybuch III powstania śląskiego i siły walczących stron
Decyzję o rozpoczęciu III powstania śląskiego podjęto w nieistniejącym już hotelu „Lomnitz” w Bytomiu 30 kwietnia 1921 roku podczas spotkania Wojciecha Korfantego z dowódcami wojskowymi. Korfanty stanął na jego czele, a dowódcą wojsk powstańczych został ppłk Maciej Mielżyński, którego w czasie powstania zastąpił ppłk. Kazimierz Zenkteller. Wojska powstańcze podzielone na 3 grupy operacyjne – „Wschód”, „Północ” i ‘Południe”, liczyły w trakcie całego powstania od 35 do 45 tysięcy, zaś głównym ich przeciwnikiem był Selbstschutz Oberschlesiens /Samoobrona Górnego Śląska/, w ramach której walczyli także ochotnicy napływający z głębi Niemiec działający we Freikorpsach. Siły niemiecki liczyły około 30 tysięcy żołnierzy, a na ich czele stanął od 20 maja 1921 roku znany na Śląsku generał Karl Hoefer.
Działania bojowe
Powstańcy rozpoczęli działania bojowe z 2 na 3 maja zaskakując początkowo oddziały niemieckie. Do ważniejszych walk doszło w Królewskiej Hucie /dzisiejszy Chorzów/, Katowicach, Gliwicach czy Zabrzu, a powstańcy dość szybko opanowali linię Odry /tzw. linię Korfantego/. Powstańcom udało się również zająć 8 maja Górę św. Anny oraz w walkach o Kędzierzyn i port na Odrze – tzw. Przystań Kozielską /4-10 maja/ wyprzeć siły niemieckie za Odrę.
Sytuacja wojsk powstańczych zmieniła się wraz z decyzją Wojciecha Korfantego, który po osiągniętych sukcesach zmierzał do zakończenia powstania. 9 maja doszło do zawieszenia walk, jednak strona niemiecka po uzupełnieniu sił i sprzętu 21 maja przystąpiła do kontrofensywy. Wojskom niemieckim udało się zająć Górę św. Anny, a 4 czerwca ruszył atak na Kędzierzyn, który ostatecznie został zajęły przez Niemców. Wobec postępów wojsk niemieckich, Wojciech Korfanty próbował jak najszybciej doprowadzić do dyplomatycznego rozwiązania konfliktu, zdając sobie sprawę, że wszystkie wysyłki powstańców mogą zostać zaprzepaszczone. W opozycji do decyzji Korfantego stanęła jednak część dowódców z grupy „Wschód”, między innymi Michał Grażyński i Karol Grzesik, którego obwołano wodzem naczelnym. Bunt bardzo szybko spacyfikował Korfanty, który na czele wiernych oddziałów dokonał aresztowań swoich przeciwników.
Starania Wojciecha Korfantego mające na celu zakończenie walk doprowadziły do podpisania 25 czerwca 1921 roku rozejmu w Błotnicy Strzeleckiej. Do 5 lipca jednostki polskie i niemieckie wycofały się z terenu plebiscytowego, co faktycznie oznaczało zakończenie III powstania śląskiego.
Polityczne efekty powstania
Na efekty kolejnego zrywu na Górnym Śląsku strona polska musiała czekać do 20 października 1921 roku. Wówczas Rada Ambasadorów wielkich mocarstw zatwierdziła podział Górnego Śląska, na mocy którego Polska otrzymała około 1/3 terytorium plebiscytowego z większością górnośląskich hut i kopalń oraz takimi miastami jak: Katowice, Królewska Huta, Świętochłowice, Rybnik, Tarnowskie Góry czy Pszczyna.
Historyczną datą i wydarzeniem w dziejach Polski i Górnego Śląska był 15 czerwca 1922 roku. Wówczas w Opolu przewodniczący Komisji Międzysojuszniczej generał Henri Le Rond przekazał Polsce przyznaną przez Komisję część Górnego Śląska.
Dzień wkroczenia wojsk polskich na Górny Śląsk wyznaczono na 20 czerwca 1922 roku. Województwo śląskie podzielono wówczas na 5 stref, które miały być kolejno zajmowane przez oddziały Wojska Polskiego. Przejęcie przyznanych Polsce ziem miał dokonać generał Stanisław Szeptycki, który pełnił wówczas stanowiska szefa Inspektorat Armii nr IV w Krakowie. Do tego zadania wyznaczono trzy pułku 23 Dywizji Piechoty – 73, 74 i 75 oraz 11 pułk piechoty stacjonujący w Będzinie i 3. pułk ułanów rozlokowany w Brzezince koło Oświęcimia.
20 czerwca 1922 roku Wojsko Polskie obsadziło pierwszą strefę, czyli Katowice wraz z powiatem, do którego należały Chorzów i Maciejkowice. a polskie oddziały zostały powitane na moście w Szopienicach /obecnie dzielnica Katowic/ przez tłumy ludzi, wśród których byli wojewoda śląski Józef Rymer oraz dyktator III powstania śląskiego Wojciech Korfanty.
Do wkroczenia na Górny Śląsk wyznaczono pułki 73, 74 i 75, wchodzące w skład 23 Dywizji Piechoty. W akcji miały też 20 czerwca 1922 roku I batalion 75 pułku piechoty prowadzony przez generała Horoszkiewicza i dowódcę pułku podpułkownika Władysława Langnera, który otwierał kolumnę wojsk wkraczających wraz z generałem Stanisławem Szeptyckim do Katowic. 23 czerwca 75 pułk piechoty wkroczył do Królewskiej Huty, Rybnika i Hajduk Wielkich, zaś 26 czerwca do Łagiewnik, Chropaczowa, Lipin i Brzezin. Z biegiem czasu wojsko polskie zajmowało kolejne miejscowości polskiej części Górnego Śląska, który decyzją Ligi Narodów zostały przyznane Polsce. Zaraz po wkroczeniu wojsk polskich na teren Górnego Śląska Polacy rozpoczęli tworzenie polskiej administracji, a ziemi przyznane Polsce weszły w skład województwa śląskiego.
Województwo śląskie w granicach II Rzeczypospolitej
Formalnie województwo śląskie zaczęło funkcjonować wraz z wkroczeniem wojsk polskich na teren Górnego Śląska. 18 czerwca Naczelna Rada Ludowa przekazała władzę Tymczasowej Śląskiej Radzie Wojewódzkiej, zaś obejmowanie ziem polskich faktycznie trwało do 4 lipca 1922 roku. Zgodnie z uchwalonym przez Sejm Rzeczypospolitej w lipcu 1920 roku „Statutem Organicznym” uprawnienia autonomiczne jakie uzyskało województwo śląskie realizował składający się z 48 posłów Sejmu Śląskiego, którego szerokie kompetencje obejmowały sprawy: administracji, policji, sądownictwa, opieki zdrowotnej, szkolnictwa, przemysłu, handlu, polityki socjalnej, rolnictwa, transportu, budownictwa oraz religii. Województwo śląskie było pod względem powierzchni najmniejszym województwem odrodzonej Rzeczpospolitej Polskiej, zajmując tylko 4216 km2 /1,1% terytorium obszaru II Rzeczypospolitej Polskiej/, a według szacunków z 1921 roku województwo śląskie zamieszkiwało ok. 1,1 mln ludzi. Stolicą województwa zostały Katowice, zaś całe województwo śląskie podzielono na 3 powiaty grodzkie (Katowice, Bielsko, Królewska Huta, której nazwę w 1934 zmieniono na Chorzów) oraz początkowo 9 powiatów wiejskich /katowicki, lubliniecki, pszczyński, tarnogórski, rybnicki, świętochłowicki, bielski, cieszyński oraz rudzki, wkrótce zlikwidowany/. Po zajęciu Zaolzia w 1938 roku obszar województwa śląskiego powiększył się z 4216 km2 do 5021 km2 (obszar Zaolzia – część włączono do powiatu frysztackiego, pozostałą resztę do cieszyńskiego, a obszar Zaolzia wynosił w sumie 805 km2).
Wiele miast Górnego Śląska pozostało jednak po stronie niemieckiej, a były wśród nich między innymi: Bytom (ośrodek polskości zwłaszcza w okresie powstań śląskich), Gliwice, Zabrze, Kędzierzyn, Strzelce Opolskie czy Olesno. Pozostawiony przy Rzeszy Górny Śląsk znalazł się w Prowincji Górnośląskiej, utworzonej jeszcze przed plebiscytem 14 października 1919 roku, celem pozyskania Górnoślązaków w przyszłym głosowaniu. Po podziale Śląska Prowincja Górnośląska objęła również pozostałą przy Niemczech część rejencji opolskiej o powierzchni 9715 km2, zamieszkałą przez ok. 1,3 mln ludności. Podział Górnego Śląska utrzymał się jedynie do 1939 roku, kiedy to nazistowskie Niemcy zaatakowały Polskę i po jej pokonaniu włączyły cały Górny Śląsk do III Rzeszy. Sześć lat później w 1945 roku po klęsce Niemiec i po decyzjach aliantów (ZSRR, Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii) Górny Śląsk został włączony do Polski i do dnia dzisiejszego pozostaje w jego granicach.
Kalendarium najważniejszych wydarzeń
11 listopada 1918 roku – podpisanie zawieszenia broni w Compiegne, oznaczający koniec I wojny światowej;
14 maja 1919 roku – rozwiązano Podkomisariat Naczelnej Władzy Ludowej w Bytomiu;
28 czerwca 1919 roku – podpisanie traktatu wersalskiego;
15 sierpnia 1919 roku – masakra górników w Kopalni Węgla Kamiennego „Mysłowice” gdzie w obsadzonej przez Grenzschutz kopalni otwarto ogień do strajkując zabijając 10 osób;
16/17 sierpnia 1919 roku – wybuch I powstania śląskiego;
24 sierpnia 1919 roku – Alfons Zgrzebniok wydaje rozkaz zaprzestania walk podczas I powstania śląskiego;
1 października 1919 roku – pod naciskiem opinii międzynarodowej zostaje podpisana polsko – niemiecka umowa amnestyjna;
11 lutego 1920 roku – rozpoczyna działalność w Opolu Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na czele z francuskim generałem Henri Le Rondem;
12 lutego 1920 – rozpoczął działalność w Bytomiu Polski Komisariat Plebiscytowy;
20 lutego 1920 roku – Naczelnik Państwa Józef Piłsudski mianuje Polskim Komisarzem Plebiscytowym Wojciecha Korfantego;
4 kwietnia 1920 roku – zorganizowano Niemiecki Komisariat Plebiscytowy z siedzibą w Katowicach. Na jego czele stanął burmistrz Rozbarku Kurt Urbanek;
15 lipca 1920 roku – polski Sejm Ustawodawczy przyjął ustawę o utworzeniu w przyszłości samorządowego województwa śląskiego, przyjmując tzw. Statut Organiczny Województwa Śląskiego nadający mu szeroką autonomię,;
19/20 sierpnia 1920 roku – wybuch II powstania śląskiego;
25 sierpnia 1920 roku – po rozmowach prowadzonych w Bytomiu z udziałem polskiego i niemieckiego komisarza plebiscytowego Wojciecha Korfantego i Kurta Urbanka pod patronatem Międzysojuszniczej Komisji Plebiscytowej podpisane zostało zawieszenie broni, kończące II powstanie śląskie;
20 marca 1921 roku – plebiscyt na Górny Śląsku;
23 marca 1921 roku – wobec niekorzystnego wyniku plebiscytu Wojciech Korfanty wysunął propozycji podziału Śląska ogłaszając tzw. Linię Korfantego;
30 kwietnia 1921 roku – w hotelu „Lomnitz” w Bytomiu zapada decyzja o wybuchu III powstania śląskiego;
2/3 maja 1921 roku – wybucha III powstanie śląskie;
25 czerwca 1921 roku – w Błotnicy Strzeleckiej podpisano rozejm między walczącymi stronami;
5 lipca 1921 roku – jednostki polskie i niemieckie wycofały się z terenu plebiscytowego, co faktycznie oznaczało zakończenie III powstania śląskiego;
20 października 1921 roku – Rada Ambasadorów wielkich mocarstw zatwierdziła podział Górnego Śląska;
18 czerwca 1922 roku – Naczelna Rada Ludowa przekazała władzę Tymczasowej Śląskiej Radzie Wojewódzkiej;
20 czerwca 1922 roku – Wojsko Polskie pod dowództwem gen. Stanisława Szeptyckiego wkracza na Górny Śląsk;
4 lipca 1922 rok – zakończyło się obejmowanie ziem przyznanych Polsce.
Artykuł został przygotowany w oparciu o następujące opracowania:
Batowski Henryk, Między dwiema wojnami 1919-1939, Kraków 2001;
Czubiński Antoni , Historia Powszechna XX wieku, Poznań 2003;
Czubiński Antoni, Historia Polski XX wieku, wyd. 2, Poznań 2005;
Długajczyk Edward, Górny Śląsk po powstaniach i plebiscycie, Katowice 1977;
Długajczyk Edward, Podział Górnego Śląska w 1922 roku [w:] Biblioteka Sejmiku Samorządu Województwa Katowickiego, z. 1, Katowice 1992;
Filmowa Encyklopedia Powstań Śląskich, Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach, Świętochłowice 2019;
Goniewicz Aleksandra, Powstania Śląskie 1919. 1920. 1921. Przewodnik po miejscowościach, Katowice 2001;
Łukomski Grzegorz, Powstania Śląskie a wojna polsko-bolszewicka 1918-1921, [w:] Powstania śląskie i plebiscyt w procesie zrastania się Górnego Śląska z macierzą, pod red. Andrzeja Brożka, Bytom 1993;
Malec-Masnyk Bożena, Plebiscyt na Górnym Śląsku, Opole 1989;
Miroszewski Kazimierz, III powstanie śląskie [w:] Materiały z sesji naukowej w Czarnym Lesie pod Woźnikami z okazji 90 rocznicy wybuchu III powstania śląskiego, Woźniki 2011;
Na rozdrożu. Życie codzienne Górnoślązaków w okresie powstań śląskich i plebiscytu, wydawnictwo Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, Bytom 2019;
Powstania śląskie i plebiscyt w procesie zrastania się Górnego Śląska z macierzą, pod red. Andrzeja Brożka, Bytom 1993.
Przewłocki Jan, Stosunek mocarstw zachodnioeuropejskich do problemów Górnego Śląska w latach 1918-1939, Warszawa-Kraków 1978.
Wrzosek Mieczysław, Ważniejsze problemy badawcze powstań śląskich i plebiscytu [w:] Powstania śląskie i plebiscyt w procesie zrastania się Górnego Śląska z macierzą, pod red. Andrzeja Brożka, Bytom 1993.
Zdjęcie nr 1: Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku – przyjazd na Śląsk przewodniczącego Komisji generała Henri Le Rond. Powitanie na dworcu kolejowym, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, data wydarzenia: luty 1920 roku, sygnatura: 1-H-413;
Zdjęcie nr 2: Hotel Lomnitz przy ul. Gleiwitzerstrasse 10 – Archiwum Czesław Czerwiński;
Zdjęcie nr 3: Wojciech Korfanty, poseł. Fotografia portretowa, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, Sygnatura: 1-A-560-1;
Zdjęcie nr 4: III powstanie śląskie – powstańczy ciężki karabin maszynowy Maxim wz. 1908 na podstawie saneczkowej w akcji nad Odrą, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, data wydarzenia: 1921 rok, sygnatura: 1-H-442;
Zdjęcie nr 5: Wkroczenie wojska polskiego na Śląsk – powitanie w Szopienicach. Generał Stanisław Szeptycki przed symbolicznym łańcuchem oddzielającym Śląsk od pozostałych ziem polskich, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, data wydarzenia: 20 czerwca 1922 roku, sygnatura: 1-H-468.