8 lipca 1709 roku armia rosyjska dowodzona przez cara Piotra I Wielkiego rozgromiła armię szwedzką dowodzoną przez króla Karola XII. Zwycięstwo pod Połtawą było nie tylko punktem zwrotnym w wielkiej wojnie północnej, ale umocniło pozycję Rosji nad Morzem Bałtyckim i przede wszystkim zapoczątkowało erę mocarstwowości Rosji w Europie, która w XVIII wieku stała się agresywnym imperium.
Bitwa pod Połtawą zdecydowała o losach toczącej się od 1700 roku wielkiej wojny północnej, w której zaangażowany był elektor saski i król Polski August II Mocny. Jego plany wojenne ze Szwecją, nieudana wyprawa na Inflanty doprowadziły do konfliktu z północnym sąsiadem. Od początku w konflikt zaangażowany był również car Rosji Piotr I, który w lutym 1701 roku w Birżach zacieśnił sojusz z Augustem II, obiecując mu pomoc finansową, zaś król Polski zobowiązał się do wciągnięcia Rzeczypospolitej do wojny ze Szwecją. W 1702 roku armia szwedzka wkroczyła na ziemie Rzeczypospolitej, gromiąc wojska polsko-saskie pod Kliszowem 19 lipca oraz zajmując Warszawę i Kraków.
Konflikt ze Szwecją dla Augusta II z każdym rokiem zaczął przybierać niekorzystny obrót. 6 maja 1704 roku w trakcie konfederacji warszawskiej pod naciskiem Szwedów doszło do detronizacji Augusta II, a 12 grudnia 1704 roku na króla obrano Stanisława Leszczyńskiego. Rzeczpospolita wskutek nierozważnej polityki Augusta II stała się areną wpływów i zmagań króla Szwecji Karola XII i cara Rosji Piotra I. Ponadto 24 września 1706 roku August II podpisał ze Szwecją traktat pokojowy w Altranstädt, wycofując się z wojny, zrzekając się przy tym korony, ale zachowując tytuł królewski. Na arenie zmagań pozostały więc Szwecja i Rosja.
Karol XII początkowo planował uderzenie na Moskwę, ale ostatecznie zdecydował się skierować swoją armię na Ukrainę, licząc na pomoc hetmana kozackiego Iwana Mazepy, który próbował uniezaleźnić Ukrainę od władzy carów rosyjskich. Sytuacja króla Szwecji Karola XII po wkroczeniu na Ukrainę diametrialnie się zmieniła, gdy nie powiodło się powstanie Mazepy, a armia Adama Lewenhaupta, która z Inflant wyszła na pomoc królowi została rozbita przez Rosjan pod Leśną w październiku 1708 roku i tylko jej niedobitkom udało się dotrzeć do armii Karola XII. Pomocy Karolowi XII nie mógł udzielić również Stanisław Leszczyński, którego armię zablokowały wojska konfederacji sandomierskiej wspierających Rosjan.
Armia Karola XII na Ukrainie pozbawiona wsparcia oraz zaopatrzenia skierowała się na twierdzę w Połtawie, którą rozpoczęła oblegać od kwietnia 1709 roku, chcąc w ten sposób po zdobyciu miasta uzupełnić zapasy. Wojska szwedzkie wspierane przez Kozaków zostały ostatecznie zablokowane przez armię cara Piotra I Romanowa, odcinając Szwedom możliwość odwrotu. 8 lipca 1709 roku pod Połtawą doszło do walnej bitwy, w której Karol XII zaatakował wojska rosyjskie. Szwedzka armia liczyła około 25 tysięcy, zaś rosyjska 42 tysiące i ponad 70 armat.
Bitwa zakończyła się całkowitą klęską wojsk szwedzkich dowodzonych przez króla Karola XII. W trakcie bitwy poddały się Rosjanom oddziały Lewenhaupta, zaś król szwedzki z niewielkim oddziałem zdecydował się przekroczyć granicę rosyjsko-turecką i został internowany w Benderach. Rosjanie stracili około 1,4 tys. żołnierzy przy prawie 7 tys. strat Szwedów.
Karol XII udał się do Turcji skąd po kilku latach powrócił do Szwecji. W 1718 roku podczas wojny szwedzko-duńskiej w trakcie oblężenia norweskiego miasta Fredrikshald zginął trafiony kulą w głowę. Dla Szwecji śmierć Karola XII oznaczała kres władców absolutnych. Z kolei zwycięstwo pod Połtawą dla cara Piotra I oznaczało początek okresu mocarstwowości Rosji.
Wielka wojna północna zakończyła się ostatecznie 10 września 1721 roku pokojem w Nystad. Rosja uzyskała część Karelii z Wyborgiem, Ingrię, Estonię, Inflanty (wraz z wyspami Ozylia i Dagö) oraz Rygę, a tym samym otwarła sobie drogę do panowania nad Morzem Bałtyckim. Dla Szwecji pokój oznaczał kres potęgi Szwecji oraz utratę wpływów na Bałtyku. Tym samym jeden z najpotężniejszych krajów Europy stawał się drugorzędnym państwem na mapie Europy.
Zdjęcia:
Król Szwecji Karol XII, źródło: zbiór – Nationalmuseum w Sztokholmie, artysta – Hyacinthe Rigaud (lub jego warsztat), data: 1715 rok, za Wikimedia Commons, domena publiczna;
Karol XII, król Szwecji, Grafika i Rysunek 1839 – 1841, Współautor: Chodowiecki Daniel (1726-1801), Sygnatura: G.27556/I, źródło: Biblioteka Narodowa, domena publiczna;
Fotografia rysunku nieokreślonego autorstwa przedstawiającego spotkanie Karola XII z Augustem II Mocnym w Dreźnie, fotografia reprodukcyjna – odbitka, autor: Czołowski Aleksander (1865-1944), Sygnatura: F.22950/II, źródło: Biblioteka Narodowa, domena publiczna;
Portret króla Stanisława Leszczyńskiego, źródło: Królowie i książęta: rysunki Jana Matejki, Matejko Jan (1838-1893), Biblioteka Narodowa, Sygnatura: A.2917/Repr.XIX/IV-27, domena publiczna;
Portret Augusta II Mocnego, króla Polski, elektora saksońskiego, artysta: Nicolas de Largillière, data: około 1714 – 1715 rok, zbiór: Nelson-Atkins Museum of Art, za Wikimedia Commons, domena publiczna;
Portret Piotra I, grafika i rysunek z 1828 roku, Sygnatura: G.26239/III, źródło: Biblioteka Narodowa, domena publiczna;
Panorama bitwy pod Połtawa, autor: Jezierski, J. Rytownik, przed 1900 rokiem, grafika i rysunek, Sygnatura: G.28249/I, źródło: Biblioteka Narodowa, domena publiczna;
Representation de la de faite entiere de l’armée Suedoise å la bataille generale de Poltava d’ou un corps de cette armée composé de 18000 s’etant retiré à Perevoloczna se rendit à discreation à un detachement Russien inferieur de 9000. le 30: juin. 1709 /Przedstawienie całej klęski armii szwedzkiej w ogólnej bitwie pod Połtawą, skąd 18-tysięczny korpus tej armii, wycofawszy się do Perewolocznej, poddał się według uznania 9-tysięcznego oddziału niższej Rosji. 1709/, Współautorzy: Martin, Pierre-Denis (1663?-1742). Rys., Berey, Claude Auguste (1600-1730). Ryt., Simonneau, Charles-Louis (1645-1728 ). Ryt., Sygnatura: ZZK 5 233, źródło: Biblioteka Narodowa, domena publiczna.