Wybuch I powstania śląskiego - 1919 rok

Na wybuch I powstania śląskiego w sierpniu 1919 roku złożyło się kilka czynników, które w efekcie doprowadziły do rozpoczęcia działań wojennych. Napięcie w stosunkach wewnętrznych na początku 1919 roku systematycznie wzrastało, ludność polska żyła nie tylko w warunkach terroru, stosowanego na podstawie zarządzeń o stanie wyjątkowym, które wydano 13 stycznia 1919 roku, ale także w atmosferze zastraszania, rozbijania polskich wieców i manifestacji, rewizji, prześladowań i aresztowań polskich działaczy na Górnym Śląsku. Stan napięcia na Śląsku wzrósł po decyzji władz niemieckich w sprawie rozwiązania jednej z formacji ochotniczych – Górnośląskiego Korpusu Ochotniczego, który dał się we znaki polskim Górnoślązakom. W pierwszych dniach sierpnia członkowie zlikwidowanego korpusu zaczęli ponownie być przyjmowani do śląskich kopalń i hut.

Odpowiedzią ludności polskiej były strajki załóg polskich, które 11 sierpnia przerodziły się w strajk generalny. Wobec napiętej sytuacji na Górnym Śląsku, w działania zaangażował się  przewodniczący bytomskiego Komitetu Wykonawczego POW Józef Grzegorzek. 11 sierpnia Grzegorzek zwołał do Bytomia naradę powiatowych komendantów POW i został wybrany komendantem organizacji. W czasie zebrania wyłoniono ponadto radę wojskową, w skład której weszli Janusz Hager z Zabrza, Marian Nerski z Bytomia i Jan Przybyłek z Piekar, oraz radę polityczną, do której wybrano Pawła Maciejszyka i Edwarda Rybarza z Bytomia oraz Wiktora Rumpfelta z Zawodzia. Grzegorzek przyjął mandat, powierzony mu przez komendantów powiatowych, i informację o podjętych decyzjach na zebraniu przesłał do Strumienia. Tymczasem sytuacja na Śląska stawała się coraz bardziej napięta. 15 sierpnia w obsadzonej przez Grenzschutz kopalni Mysłowice doszło do masakry robotników, którzy żądając wypłaty zaległej płacy, wyłamali bramkę zakładu. Doszło wówczas do starć, w wyniku których zginęło wówczas 8 osób. 16 sierpnia Józef Grzegorzek udał się osobiście do Strumienia w celu porozumienia się ze Alfonsem Zgrzebniokiem i ustaleniu jednolitego planu działania.

W Strumieniu po dość burzliwych naradach ustalono, że Grzegorzek zostanie politycznym zwierzchnikiem Polskiej Organizacji Wojskowej. Stanowisko komendanta wojskowego zarezerwowano dla Zgrzebnioka. W toku narad, którym przewodniczył członek Dowództwa Głównego POW, Jan Wyględa, uzgodniono, że organizacja nie jest gotowa do walki i postanowiono nie dopuścić do wybuchu powstania. Wobec podjęcia powyższych decyzji, przygotowano odpowiednie rozkazy dla komendantów powiatowych i z rozkazami tymi wyjechał na Górny Śląska szef sztabu Dowództwa Głównego POW, Józef Buła, któremu towarzyszyli: Józef Jędroska, Józef Szafarczyk, Franciszek Lazar oraz Józef Grzegorzek. Wszyscy zostali jednak po powrocie na Śląsk aresztowani przez żołnierzy Grenzschutzu na dworcu w Pawłowicach. W ręce Niemców dostały się przygotowane rozkazy oraz dokumenty dotyczące sił wojskowych Polskiej Organizacji Wojskowej.

Epizod w Pawłowicach miał poważne następstwa dla Polskiej Organizacji Wojskowej, lecz także dla całego Górnego Śląska. Sprawił on mianowicie, że inicjatywę przejęli działacze śląscy, którzy nie wchodzili w skład żadnego z rywalizujących wzajemnie ośrodków dyspozycyjnych POW. Działaczami tymi byli przywódcy Górnoślązaków, przebywających w obozie dla uchodźców w Piotrowicach. Na ich czoło wysunął się Maksymilian Iksal z Małej Turzy, który bez porozumienia z ośrodkami dyspozycyjnymi POW przygotował rozkaz pisemny w sprawie podjęcia walki w nocy z 16 na 17 sierpnia 1919 roku i egzemplarze tego rozkazu wysłał komendantom POW w powiatach pszczyńskim i rybnickim. Sprawę rozpoczęcia powstania przesądziła akcja Maksymiliana Iksala, który w nocy z 16 na 17 sierpnia na czele oddziału złożonego z około 40 powstańców wkroczył na teren Górnego Śląska z rejonu Pszczyny, podejmując walkę zbrojną z Niemcami. Członkowie rady wojskowej i rady politycznej, które zostały wyłonione 11 sierpnia, na zwołanym przez Grzegorzka zebraniu komendantów powiatowych, daremnie oczekiwali w Bytomiu na powrót swego szefa ze Strumienia. 17 sierpnia otrzymali oni wiadomość o wybuchu powstania, jak również o aresztowaniu Józefa Grzegorzka w Pawłowicach, co skłoniło ich do podjęcia decyzji o rozszerzeniu działań zbrojnych na inne powiaty Górnego Śląska. Rozkaz do komendantów powiatowych dotarł w nocy z 17 na 18 sierpnia, którzy natychmiast podjęli walkę.

Wybuch I powstania śląskiego, mimo że polskie oddziały nie były do niego przygotowane nastąpił w dobrym momencie z punktu widzenia nastrojów panujących na Górnym Śląsku. Organizacja bojowa nie była jednakże do walki należycie przygotowana, brak broni, planu operacyjnego oraz brak skoordynowania działań bojowych bardzo szybko okazał się brzemienny w skutkach. Na pomoc rządu w Warszawie powstańcy nie mogli liczyć, gdyż rząd polski obawiał się po pierwsze reakcji państw zachodnich, które mogłyby uznać pomoc wojsk polskich na Górnym Śląsku za złamanie podpisanego przez Polskę Traktatu Wersalskiego. Po drugie Józef Piłsudski nie chciał doprowadzić do otwartego konfliktu z Niemcami, który mógł doprowadzić do poważnych konsekwencji, co wobec zagrożenia na wschodzie ze strony Rosji Radzieckiej mogło mieć katastrofalne skutki dla Polski. Piłsudski mógł jedynie wspomóc powstanie poprzez przemyt broni i amunicji oraz przerzut oficerów i ochotników, jednakże i ta pomoc była znacznie ograniczona. I choć polskie Naczelne Dowództwo domagało się energicznej interwencji sprzymierzonych, sugerując ze swej strony możliwość użycia na Górnym Śląsku armii Hallera, żadnej poważnej pomocy wojskowej powstańcy nie otrzymali, co w większym stopniu przyczyniło się do szybkiego upadku powstania.

Artykuł przygotowany w oparciu o następujące źródła i opracowania:

Album z okazji 120-lecia Sokolstwa Polskiego, [w:] Strona internetowa Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, www.sokol.pl.

Batowski Henryk, Między dwiema wojnami 1919-1939. Zarys Historii Dyplomatycznej, wyd. 2, Kraków 2001.

Czapliński Marek, Elżbieta Kaszuba, Gabriela Wąs, Rościsław Żerelik, Historia Śląsk, Wrocław 2002.

Czubiński Antoni, Dzieje Najnowsze Polski do roku 1945, Poznań 1994.

Czubiński Antoni, Historia Polski XX wieku, Poznań 2005.

Czubiński Antoni, Historia Powszechna XX wieku, Poznań 2003.

Długajczyk Edward, Górny Śląsk po powstaniach i plebiscycie, Katowice 1977.

Długajczyk Edward, Podział Górnego Śląska w 1922 roku [w:] Biblioteka Sejmiku Samorządu Województwa Katowickiego, z. 1, Katowice 1992.

Długajczyk Edward, Śląsk na przełomie wojny i pokoju 1918 roku [w:] Śląsk, nr 11, 2008.

Dobrzycki Wiesław, Powstania Śląskie, Warszawa 1971.

Eckert Marian, Historia Polski 1914-1939, Warszawa 1990.

Hanke Edward, Historia I Pułku Strzelców Bytomskich”, Chorzów 1939.

Hanke Edward, Trudy i oczekiwania. Wspomnienia lekarza, Warszawa 1965.

Hanke Edward, Trudy i oczekiwania. Wspomnienia lekarza, Warszawa 1965.

Hauser Przemysław, Walka Niemiec o utrzymanie prowincji śląskiej (październik 1918 – czerwiec 1919) [w:] Powstania śląskie i plebiscyt w procesie zrastania się Górnego Śląska z macierzą, pod red. Andrzeja Brożka, Bytom 1993.

Jędruszczak Tadeusz, Powstania Śląskie 1919-1920-1921, wyd. 4, Katowice 1959.

Kawalec Krzysztof, Roman Dmowski, Wrocław – Warszawa – Kraków 2005.

Kowalski Włodzimierz Tadeusz, Rok 1918, Warszawa 1978.

Krasuski Henryk, Historia Rzeszy Niemieckiej 1871 – 1945, Poznań 1969.

Lenard Stanisław Bogusław, Wywiał Ireneusz, Historia Polski w datach, Warszawa 2000.

Łukomski Grzegorz, Powstania Śląskie a wojna polsko-bolszewicka 1918-1921, [w:] Powstania śląskie i plebiscyt w procesie zrastania się Górnego Śląska z macierzą, pod red. Andrzeja Brożka, Bytom 1993.

Moś Wojciech, Wojsko polskie i organizacje paramilitarne na Śląsku w latach 1922-1939, Katowice-Bytom 1997.

Na granicy. Rzecz o czasach, ludziach i miejscach, wyd. 2, Gliwice 2008.

Olszewski Marian, Powstanie Wielkopolskie 1918-1919, Poznań 1978.

Osica Janusz, O kształt Odrodzonej. Walka o granice, Warszawa 1978.

Pajewski Janusz, Historia Powszechna 1871-1918, Warszawa 2002.

Parys Paweł, Śląsk na przełomie wojny i pokoju 1918 roku [w:] Śląsk, nr 11, 2008.

Popiołek Kazimierz, Górnego Śląska droga do wolności, wyd.2, Katowice 1967.

Powstania śląskie i plebiscyt w procesie zrastania się Górnego Śląska z macierzą, pod red. Andrzeja Brożka, Bytom 1993.

Przewłocki Jan, Stosunek mocarstw zachodnioeuropejskich do problemów Górnego Śląska w latach 1918-1939, Warszawa-Kraków 1978.

Przewłocki Jan, Władysław Zieliński, Plebiscyt górnośląski, [w:] W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Ryżewski Wacław, Drugie powstanie śląskie, [w:] W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Ryżewski Wacław, Trzecie powstanie śląskie (Węzłowe problemy walk zbrojnych), [w:] W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Sanecki Tomasz, Dzieje I Pułku Strzelców Bytomskich ze szczególnym uwzględnieniem jego udziału w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 roku, Katowice 2007.

Sanecki Tomasz, Pułk Strzelców Bytomskich w wojnie 1920 roku, [w:] Śląsk, nr 8, Katowice 2007.

Sierpowski Stanisław, Polityka zagraniczna Polski międzywojennej, [w:] Dzieje narodu i państwa polskiego, t III, pod red. Józefa Buszki, Andrzeja Garlickiego, Warszawa 1994.

Suleja Włodzimierz, Józef Piłsudski, wyd. 2, Wrocław – Warszawa – Kraków 2004.

Szelong Krzysztof, Gra o Zaolzie czy gra Zaolziem?, [w:] Rzeczpospolita – dodatek Kresy.

Ustawa konstytucyjna z dnia 15 lipca 1920 r. zawierająca statut organiczny Województwa Śląskiego (Dz. U. Nr 73, poz. 497, art. 4 – 12).

W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Wrzosek Mieczysław, Działania bojowe w czasie pierwszego powstania śląskiego, [w:] W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Wrzosek Mieczysław, Powstania śląskie 1919-1921, Zarys działań bojowych, Warszawa 1971.

Wrzosek Mieczysław, Ważniejsze problemy badawcze powstań śląskich i plebiscytu [w:] Powstania śląskie i plebiscyt w procesie zrastania się Górnego Śląska z macierzą, pod red. Andrzeja Brożka, Bytom 1993.

Zieliński Henryk, Społeczno-polityczne podłoże powstań śląskich, [w:] W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Fot. Stanisław Krzyżowski (pierwszy od prawej) we wrześniu 1919 w Dziedzicach, po akcji inicjującej I powstanie śląskie (w północnej części powiatu pszczyńskiego), źródło: AASK, za Wikimedia Commons.