Wpływ Hammurabiego na umocnienie Państwa Babilońskiego

Hammurabi wstąpił na tron po śmierci swego ojca Sinmuballita w roku 1792 do 1750 p.n.e. Był 6 członkiem dynastii babilońskiej. Jego wstąpienie przypadło na czasy, kiedy władca Larsy Rimsin pokonał Isin i stał się władcą środkowej i południowej babilonii i prawowitym dziedzicem wszystkich tytułów królów III dynastii z Ur. Choć jeszcze pozostały niepodległe państwa jak Mari, Esznunna to zwycięstwo Rimsina miało przełomowe znaczenie, oznaczało ono bowiem wyeliminowanie ostatniego państwa buforowego między rosnącymi potęgami- Babilonem i Larsą. Tak, więc Hammurabi wstąpił na tron mając pod bokiem pozornie potężne i dążące do ekspansji państwo, które rozciągało się od granic jego kraju aż po Zatokę Perską i Elam.

O polityce Hammurabiego możemy dowiedzieć się wiele z dokumentów, które pochodzą z Mari. Jest około 20 tyś. Tabliczek, dzięki nim możemy stwierdzić, że nie ma króla, który sam byłby najsilniejszy. Dokumenty z Mari przedstawiają nam sojusze zawierane przez Hammurabiego w celu zapewnienia sobie statusu potężnego władcy, który rządzi państwem o potędze opartej na sojuszuch. Cytat potwierdza wcześniejsze słowa:

„Nie ma króla, który by sam był najsilniejszy. Dziesięciu lub piętnastu królów trzyma stronę Hammurabiego z Babilonu, tyle samo trzyma stronę Rimsina z Larsy, tyle samo trzyma stronę Amutpiela z Katanem, a dwudziestu królów trzyma stronę Iarimlima z Jamchad”.

Najważniejszymi posunięciami w polityce zagranicznej Hammurabiego są układy i działania wojenne:

  1. Układ z Szamsziadadem I – władca państwa staroasyryjskiego. Układ ten stwarzał Hammurabiemu przychylność państwa asyryjskiego, które stało się za czasów Hammurabiego jednym z najpotężniejszych państw mezopotamii.
  2. Sojusz Hammurabiego z królem Esznumy przeciw Asyrii i poparcie dynastii z Mari. Do tego przymierza przyłączył się syryjski Jamchad, stworzyło to obraz równowagi sił, gdyż między państwami mezopotamskimi dochodziło do zawierania wielu różnych sojuszy, które miały na celu bezpośrednie korzyści polityczne i uchronione się przed większym i potężniejszym przeciwnikiem.
  3. 1764 r.p.n.e. – 1754 r.p.n.e. – okres wielkich podbojów Hammurabiego. W 29 roku panowania Hammurabiego władca Mari  Zimrilim  (który, dzięki wcześniejszemu poparciu Babilonii mógł zasiąść na tronie Mari) przystąpił do koalicji Elamu i Esznumy i wypowiedział wojnę Hammurabiemu. Władca Babilonii pokonał tą koalicję i utwierdził się definitywnie jako najpotężniejszy władca w tym rejonie. Ponieważ Rimsin z Larsy praktycznie od dawna już sprawował władzę zwierzchnią nad całą południową Babilonią, dwa potężne królestwa stanęły naprzeciw siebie twarzą w twarz.

W roku 30 swego panowania, a więc 1763 p.n.e. Hammurabi zadał klęskę Rimsinowi i tym samym stał się jedynym władcą Babilonii. W ciągu następnych trzech lat (1763-60 p.n.e. ) Hammurabi pokonał na peryferiach jeszcze kilka miast- państw i w ostatecznej rozgrywce pokonał Mari, a Zimrilima uczynił swym lennikiem.

W roku 1759 w Mari wybuchło powstanie przeciw władzy Hammurabiego, ten został zmuszony do wysłania wojsk, które zniszczyły Mari, a Zimrilima Hammurabi usunął ze stanowiska.

Tak więc Babilon, dotychczas jedno z wielu miast- państw, w wyniku politycznej i wojskowej działalności Hammurabiego stał się centralnym ośrodkiem wielkiego imperium. Jak się niebawem okazało, osiągnięcia administracyjne Hammurabiego nie ustępowały wojskowym.

W polityce wewnętrznej można wyróżnić następujące najważniejsze posunięcia:

1.      Wprowadzenie w całym kraju jednego języka używanego w administracji i handlu (sumeryjski – dopóki istniała Babilonia pozostawał językiem liturgii).

2.      Stworzenie scentralizowanego aparatu biurokratycznego – niezbędnego przy rządzeniu (np. gdy wpływała skarga przywłaszczenie ziemi, przeprowadzono dochodzenie i wymierzano sprawiedliwość. Gdy do króla docierało oskarżenie o łapownictwo, wysyłał on list nakazujący zbadanie sprawy, a w razie udowodnienia winy – konfiskatę łapówki i dostawienie oskarżonych i świadków przed jego oblicze).

3.      Sam król wydawał też rozkazy w sprawie ustanowienia miesiąca przestępnego tak, aby kalendarz oparty na obserwacji księżyca doprowadzić do zgodności z wiosennymi lub jesiennymi zrównaniem dnia z nocą.

4.      Rozwój rolnictwa poprzez budowanie kanałów, co pozwalało na lepszą uprawę ziemi i wzrost plonów.

5.      Rozwój administracji – wyodrębnienie gubernatorów. Podlegało im terytorium samego miasta i otaczających je tereny wiejskie, które obejmowały pokaźną ilość małych wiosek. Przypuszcza się, że obszar ten stanowił stukilometrowy pas ciągnący się wzdłuż prawego brzegu środkowego Eufratu i prawdopodobnie (ze względów irygacyjnych) nie sięgały dalej niż osiem kilometrów od rzeki. Na obszarze tym, oprócz ludności już osiadłej po wsiach, żyli należący do różnych plemion koczowniczych. Ta ludność koczownicza, a przypuszczalnie także mieszkańcy wsi, którzy w wielu wypadkach sami chyba od niedawna prowadzili osiadły tryb życia, utrzymywali styczność z gubernatorem poprzez swych szejków (sugaku), w małych miasteczkach urzędował chazanu (nadzorca lub burmistrz). Szibutem, czyli starszyzna stanowiła coś w rodzaju miejscowego zgromadzenia. Do gubernatora należały takie sprawy jak:

a)      Utrzymywanie porządku publicznego

b)     Stosowanie wymiaru sprawiedliwości

c)      Stosowanie robót publicznych

Gubernatorzy musieli władcy składać meldunki w takich sprawach jak: epidemie, klęski głodu, suszy, powodzi, plag szarańczy. Gubernator informował króla o sprawach politycznych i wojskowych w obrębie swojego terytorium, kontaktował się z władcą poprzez posłańców różnego rodzaju: od zwykłych doręczycieli glinianych tabliczek do poufnych agentów.

6.      Hammurabi oddawał część ziem królewskich swoim urzędnikom, którzy pełnili w Babilonie ważne funkcje ( byli to tzw. Ludzie królewscy – muszkeni), którzy byli zależni ekonomicznie od króla, otrzymywali oni ziemie jednak bez możliwości jej sprzedania.

7.      Wprowadzenie przez Hammurabiego tzw. Kolonizacji wojskowej, która polegała na nadaniu bezrolnym ziemi w zamian za obowiązek służby wojskowej i stawiania się w razie wybuchu wojny. Miało to na celu zwiększyć bezpieczeństwo kraju.

8.      Wprowadzenie myta dla handlowców i kupców, głównie jednak dla karawan, które podróżowały po różnych krajach w celu wymiany handlowej. Myto uiszczała karawana miejscowemu urzędnikowi, dawało to jej prawo korzystania ze studni i opieki miejscowego władcy przed rabusiami. Wprowadzono również cła – lecz pod koniec panowania Hammurabiego.

9.      Handlem przeważnie zajmowała się grupa zawodowa nazywana tamkaru – określające kupca, chodź niektórzy uczeni jak Holender W.F. Heemans uważa, że tamkarem pełnił rolę nie tylko handlowca, lecz także maklera, prywatnego bankiera, lichwiarza, lub nawet agenta rządowego. Tamkarem był powiernikiem publicznym, prowadził interesy handlowe z innymi krajami, handlował niewolnikami za granicą, lecz także w samej Babilonii, Tamkarum organizował także wymianę takich towarów jak: art. spożywcze, wełna, drewno, tkaniny, zboże, wino, metale oraz mat. Budowlane. Tamkarum był nie tylko kupcem, ale i kupcem – bankierem dostarczającym innym pieniędzy na podejmowane z jego ramienia wyprawy kupieckie. Prawa Hammurabiego uwzględniają tego rodzaju sytuację, zawierają bowiem przepisy regulujące stosunki między tamkarem a jego agentami. Wydaje się, że przy normalnej pożyczce udzielanej przez tamkaruma agentowi na wyprawę kupiecką, tamkarum mógł liczyć na co najmniej stuprocentowy zysk.

10.  Za czasów Hammurabiego doszło do rozwoju nauk w Babilonii.

a)      Stosowano w matematyce system dziesiętny i sześć dziesiętny, podstawę stanowiła algebra, znane były także właściwości elementarnych szeregów, oraz pewna ilość relacji geometrycznych. Wiemy także, że dzisiejsze twierdzenie pitagorasa czyli, że suma pól kwadratów zbudowanych na przy prostokątnej jest równa polu kwadratu zbudowanego na przeciwprostokątnej – była znana ta zasada już w Babilonii, jednak niewiadomo czy umieli to potwierdzić teoretycznie.

b)      Rozwinęła się bardzo dobrze astronomia, Babilończycy prowadzili systematyczne obserwacje astronomiczne m. in. Obserwowanie wschodu i zachodu planety Wenus co służyło prawdopodobnie za podstawę wróżb, mogło mieć to na celu także ustalenie kalendarza w związku ze świętami religijnymi.

c)      Rozwój medycyny.

d)      Rozwój literatury Babilońskiej – z zachowanych resztek literatury babilońskiej dowiadujemy się, że w Mezopotamii znane były mity o stworzeniu świata i o potopie. Znane też są ułamki literatury poświęconej moralności społecznej, literatura wyraża podgląd na świat i praktyczną moralność różnych klas społeczeństwa babilońskiego w różnych okresach dziejów. Za czasów Hammurabiego dochodzi także do wykształcenia się wolnych zawodów, takich jak: lekarze, weterynarze, kapitanie statków oraz budowniczy dróg i mostów.

Przede wszystkim jednak okres panowania Hammurabiego w Babilonii wiąże się z okresem ożywionej działalności prawodawczej, której owocem był słynny kodeks, od imienia władcy nazywany Kodeksem Hammurabiego.

Zespół norm objętych przez ten znany nam dziś w całości jeden z najwcześniejszych aktów prawodawczych, jako refleksyjne ujęcie rzeczywistego układu stosunków, ma dla rozważań teoretycznych wielkie znaczenie. Oprócz przepisów prawnych zawiera pewne ogólne zasady moralne i podkreśla polityczne idee przewodnie, które przyświecały wybitnemu władcy Babilonii. Okolicznością powstania kodeksu, była konieczność ustalenia jednolitego prawodawstwa dla wszystkich połączonych pod władzę Babilonu ludów o różnej kulturze i różnym poziomie rozwoju. Ale większe znaczenie miało dążenie do złagodzenia przeciwieństw, które wystąpiły wówczas w społeczeństwie babilońskim z bardzo wielką ostrością. Niektórzy wzbogaceni ludzie zaczęli zajmować się lichwą, skupem i wydzierżawianiem domów, ziemi. W następstwie zjawiło się ujawnianie niewypłacalnych dłużników, obracanie w niewolę już nie cudzoziemców, lecz samych Babilończyków. Nędza, sprzedawanie dzieci jako niewolników, ujarzmianie chłopów i rzemieślników doprowadziło do całkowitego rozkładu społeczeństwa i podważaniem obronności kraju. Hammurabi jako władca przewidujący chciał zahamować niebezpieczne procesy, wyjaśnić sytuację w kraju i wzmocnić swe państwo. Dokonał, więc szereg reform w prawodawstwie, z których najważniejsze to:

a)      Usunięcie samowoli i przekupstwa w administracji i sądownictwie.

b)      Podwyższenie Kar za najbardziej doniosłe przestępstwa, wedle zasady „oko za oko, ząb za ząb, kość za kość”.

c)      Wykroczenia przeciw własności.

d)      Ziemia i zabudowania.

e)      Kupcy i agenci handlowi

f)        Sprawy małżeńskie.

g)      Pobici i uszkodzenia ciała.

h)      Rolnictwo.

i)        Własność i sprzedaż niewolników.

j)        Dekretów ustalających ceny i płace, aby wspomóc gospodarkę i ustabilizować finanse i politykę kraju. Dekret był także formą zapobiegania wyzyskowi chłopów i ludności miejskiej przez możnych.

W kodeksie nie ma jednak powiązanych spraw takich jak: ojcobójstwo, porwanie bydła, ludzi, świadczy to o tym, że Hammurabi tworząc kodeks miał na myśli uregulowanie najważniejszych spraw w kraju, lub wniesienie poprawek w obowiązujących już prawach miast. Kodeks dzielił także społeczeństwo na trzy grupy:

a)      Awilem (ludzie wolni) – pełnoprawni obywatele – obejmowali zarówno przedstawicieli warstwy panującej (wysokich urzędników państwowych, dowódców i oficerów w armii, wyższych rangą kapłanów, arystokrację rodową i bogaczy), jak też całe rzesze ludności miejskiej i wiejskiej, bogatych chłopów, rzemieślników i zwykłą biedotę.

b)      Muszkerum (klasa pośrednia) – zwani byli „ludźmi królewskimi” – byli ludźmi z zagwarantowaną wolnością osobistą, którzy jednak po utracie środków do życia, w obawie przed zaprzedaniem się w niewolę, udali się na służbę do króla. W zamian za pełnioną funkcje lub na zasadzie zwykłej dzierżawy otrzymywali działki ziemi państwowej gwarantujące utrzymanie. Z biegiem czasu, gdy ich sytuacja się polepszyła, mogli wrócić do własnego gospodarowania lub wystąpić o dalsze działki i obowiązki do wypełnienia, byli, zatem ekonomicznie uzależnieni od króla.

c)      Wardim (niewolnicy) – początkowo stanowili wyłącznie własność świątyni i pałaców, ale według szacunkowych obliczeń w I tyś. p.n.e. przeciętne gospodarstwo babilońskie miało 2 lub 3 niewolników. Z praw Hammurabiego wynika, że większość niewolników nie rekrutowała się spośród jeńców wojennych, lecz sprowadzana była w drodze handlu za granicą. Niewolnictwo w Babilonii nigdy nie przerodziło się w system kastowy. Chodziło tu oto, że niewolnictwo nie było zamkniętą grupą społeczną, gdyż były przypadki małżeństw niewolników z kobietami wolnymi, co należało do codzienności życia w Babilonii. Niewolnik lub niewolnica zawierając związek małżeński uzyskiwali wolność, także ich dzieci były wolne.

Przepisy karne, które stworzył Hammurabi były przestrzegane w Babilonii. Przykładem potwierdzającym tą tezę jest sprawozdanie z procesu sądowego z roku 527 p.n.e., w którym to w Uruk 4 robotników postawiono przed zgromadzenie pod zarzutem kradzieży dwóch kaczek należących do świątyni. Prawa Hammurabiego określały taką kradzież jako świętokractwo, groziła za to kara śmierci, jeśli zaś kradzież odbyła się poza murami świątyni należało zapłacić 30- krotną wartość kaczek. Robotnicy zeznali, że podczas popełnienia przestępstwa znajdowali się nad rzeką obok świątyni. Sąd uznał ich zeznania i wymierzył im lżejszą karę.

Hammurabi zjednoczył całą Babilonię w ciągu 12 lat, także w przeciągu tych lat doprowadził swój kraj do potęgi poprzez reformy administracji, prawa, gospodarki i stosunków społecznych. Jego kraj rozciągający się od Zatoki Perskiej do Syrii i Eufratu po Zagros obejmując całą Mezopotamię i zachodni Elam stał się największą Potęgą Mezopotamii, która nie znała wcześniej takiego państwa. Jego rządy doprowadziły do rozkwitu Babilonii, lecz dopiero po jego śmierci, jak się okazało państwo babilońskie stało się miejscem powstań, wojen i buntów, które doprowadziły Babilon do upadku w roku 1595 p.n.e. po najeździe króla Hetytów Mensilisa I, który zdobył i złupił całą Babilonię.

Artykuł przygotowany w oparciu o następujące opracowanie:

Historia starożytna, Maria Jaczynowska, Danuta Musiał, Marek Stępień, Wydawnictwo Trio, 2010.

Fot. Tabliczka z prologiem Kodeksu Hammurabiego; zbiory Luwru, Paryż, fotografia Marie Lan Nguyen, za Wikimedia Commons