Wolfsschanze – to stąd Hitler rządził III Rzeszą

Führerhauptquartier, czyli kwatera główna Adolfa Hitlera, była w latach II wojny światowej centrum dowodzenia, z którego wódz III Rzeszy Niemieckiej kierował osobiście działaniami zbrojnymi swych armii. Adolf Hitler był bowiem jednym z najbardziej mobilnych dyktatorów podczas II wojny światowej, czego nie można powiedzieć m.in. o Józefie Stalinie. Führer biorąc aktywny udział w kampaniach wojennych sił zbrojnych III Rzeszy musiał posiadać kwatery wojenne, które umożliwiały mu stały kontakt z walczącymi armiami i możliwość dowodzenia nimi. Jedną z nich była „Wolfsschanze” w Prusach Wschodnich, skąd zapadały nie tylko decyzje dotyczące prowadzonych działań wojennych w operacji „Barbarossa”, ale także to tu decydowano o wykorzystaniu jeńców w niemieckim przemyśle zbrojeniowym, budowie nowych obozów koncentracyjnych, jak również tu wcielano w życie plan budowy Tysiącletniej Rzeszy i podejmowano zbrodnicze decyzje, dotyczące losów wielu narodów Europy.

Początkowo Hitler nie dowodził bezpośrednio swymi armiami. Tak było między innymi podczas kampanii wrześniowej w Polsce w 1939 roku. W całości była ona dziełem Oberkommando der Wehrmacht i jego podwładnych. We wrześniu 1939 roku zdecydował się jedynie na baczną obserwację poczynań swych wojsk. Dzięki tzw. ruchomej kwaterze, którą był specjalny pociąg „Amerika” przemianowany później na „Brandenburg” Führer mógł w bardzo szybkim czasie dotrzeć w rejon prowadzonych walk. Jedną z przyczyn zastosowania ruchomej kwatery wojennej była przede wszystkim obawa Hitlera o zachodnie granice. Po zaatakowaniu Polski 1 września, dwa dni później (3 września) wypełniając sojusznicze zobowiązania Anglia i Francja wypowiedziały wojnę Niemcom. W razie zaatakowania zachodnich granic Rzeszy Niemieckiej (co raczej Hitler uważał za nierealne) mógł w bardzo szybkim czasie przemieścić się na zachód.

Jeszcze zanim zakończyła się kampanii wrześniowa w Polsce, dyskutowana była sprawa budowy stałej kwatery na zachodzie w związku z możliwością rozpoczęcia tam działań wojennych. Kwatera wojenna, która miała być blisko granicy z Francją, ale poza zasięgiem dział artylerii francuskiej początkowo miała zostać utworzona na zamku Ziegenberg, ukrytym w górach Taunus, niedaleko Bad Nauheim na północny-zachód od Frankfurtu nad Menem. Tam też rozpoczęto intensywne prace budowlane, jednak Hitler kategorycznie sprzeciwił się umieszczeniu tam kwatery głównej, dając jasno do zrozumienia, jak podaje publikacja „Kwatery wojenne Hitlera”

„Hitler (przypis Tomasz Sanecki) nie miał nawet zamiaru korzystać z tak luksusowego pomieszczenia w czasie kampanii wojennej, gdy niemieccy żołnierze muszą borykać się z niedostatkami życia we frontowych warunkach”

Wkrótce podjęto decyzję o budowie kwatery w miejscowości Rodert, leżącej bardziej na wschód od Münstereifel i południowy-zachód od Kolonii. Mniej więcej w tym samym czasie odkryto trzecią lokalizację w górach Schwarzwaldu w Niemczech, gdzie później stworzono tam kwaterę wojenną oznaczoną kryptonimem „Tannenberg”. Na pierwsze miejsce wysunęła się jednak budowa kwatery w pobliżu Rodert, którą nazwano „Felsennest” – Skalne Gniazdo. Jej budowa miała związek z realizacją planu „Fall Gelb”, czyli planowaną kampanią we Francji. Jeszcze w czasie jej trwania w maju 1940 roku podjęto decyzję o budowie kolejnej kwatery. Po zdobyciu Abeville nad kanałem La Manche Hitler domagał się zmiany dyslokacji swojej kwatery, aby być bliżej frontu. Wówczas zaproponowano miejscowość Avesnes, jednak umiejscowiony tam bunkier nie odpowiadał kryteriom. Kolejną lokalizacją była mała wioska Brüly-de-Pesche około 25 km na północny zachód od Charleville „Wilczy Jar”. Po zwycięstwie nad Francją uwaga Hitlera została skierowana w końcówce 1940 roku na Wschód. Rozpoczęte przygotowania do operacji „Barbarossa”, czyli ataku na Związek Radziecki zostały jednak częściowo zmienione w związku z kampanią bałkańską. Jeszcze przed rozpoczęciem kampanii rosyjskiej, Führer zatrzymał się 12 kwietnia 1941 roku w kwaterze głównej Frühlingssturm nieopodal górskiej miejscowości Mönichkirchen w Austrii. Tutaj świętował nie tylko swoje urodziny, ale kolejne sukcesy swych wojsk na froncie. Ponad dwa miesiące później Adolf Hitler rozpoczął swoją najważniejszą kampanię wojenną, o której wspominał już w „Mein Kampf”, celem realizacja tzw. „przestrzeni życiowej”, czyli „Lebensraum”. Oczywiście niezbędna do prowadzenia tak potężnej operacji była specjalna kwatera wojenna, którą była Wolfsschanze, najbardziej znana spośród wszystkich kwater głównych Adolfa Hitlera

Wolfsschanze (Wilczy Szaniec) bez wątpienia była najważniejszą kwaterą Führera Adolfa Hitlera w okresie II wojny światowej. Kwatera powstała w lesie koło Gierłoży (Wald Görlitz) około 8 km od centrum Kętrzyna (Rastenburg) w byłych Prusach Wschodnich. Hitler przybył do niej już w dwa dni po rozpoczęciu operacji „Barbarossa”, czyli 24 czerwca 1941 roku. To właśnie w niej prowadzone były najważniejsze narady, debaty, odprawy, a także doszło do najbardziej spektakularnego zamachu na życie Führera, jakiego dokonał 20 lipca 1944 roku Claus Schenk von Stauffenberg.

Zabudowania kwatery głównej wodza III Rzeszy rozmieszczone były po obu stronach asfaltowej drogi z Kętrzyna. Mimo, że kwatera główna mieściła się w lesie, niezbędne było rozmieszczenie siatek maskujących nad niektórymi budynkami oraz sadzenie drzew i krzewów na ich dachach. Było to niezbędne ze względu na wciąż trwającą obserwację lotniczą, tym bardziej, że do 22 czerwca 1941 roku samoloty rosyjskich linii lotniczych wykonywały regularne loty do Londynu, przelatując bezpośrednio nad zakładami chemicznymi „Askania”. Decyzja o wyborze lasów koło Kętrzyna na kwaterę wojenną zapadła już w lipcu 1940 roku. Hitler przygotowujący się do wojny z ZSRR chciał być jak najbliżej frontu. Przyszła kwatera była dość dobrze umiejscowiona pod względem zabezpieczenia, m.in.: od strony barier naturalnych, bowiem od wschodu kwaterę chroniły wielkie jeziora i bagna. Ponadto jej umiejscowieniu sprzyjała także dobrze rozwinięta sieć kolejowa. Umożliwiała ona szybkie przemieszczenie się z miejsca na miejsce w zależności od działań wojennych na froncie w początkowym stadium wojny ze Związkiem Radzieckim. Tuż po rozpoczęciu konfliktu stacja w Gierłoży została rozbudowana i zmodernizowana, między innymi: ukończono budowę betonowego schronu, wydłużono rampę umożliwiającą przyjęcie i odprawienie pociągu specjalnego Führera.

Teren kwatery w Wolfsschanze miał całkowitą powierzchnię ok. 2,5 km², otoczony był ogrodzeniem składającym się z dwóch płotów z drutu kolczastego i pasem zaoranej ziemi leżącej pomiędzy nimi. Cały obszar znajdujący się wewnątrz między ogrodzeniem zewnętrznym, a pierwszym płotem wewnętrznym zwany był Strefą Bezpieczeństwa III. Za pierwszym płotem wewnętrznym rozciągała się II strefa bezpieczeństwa. Wstęp do centralnej części kwatery w I strefie bezpieczeństwa, gdzie mieścił się bunkier Adolfa Hitlera i kierownictwo Führerhauptquartier oraz niektóre elementy infrastruktury dowodzenia wzbraniał drugi płot wewnętrzny. Wzdłuż wewnętrznej strony ogrodzenia strefy III rozmieszczone były schrony betonowe,  stanowiska ogniowe armat przeciwlotniczych, wież strażniczych z karabinami i innymi urządzeniami obronnymi. Ogrodzenie zewnętrzne, podobnie jak płot wewnętrzny pomiędzy III i II strefą bezpieczeństwa i II a I strefą bezpieczeństwa chronione były przez wartowników z Batalionu Ochrony Wodza. Do wnętrza kwatery prowadziły trzy bramy wjazdowe, które chronione były przez umieszczone obok nich wartownie z zewnętrznymi posterunkami ochronnymi.

Do prac przy Wolfsschanze zatrudniano wyłącznie Niemców, i to dokładnie sprawdzonych, których mimo to często wymieniano. Żaden z nich nie mógł pracować dłużej niż pół roku. Pracownicy mieszkali w barakach w Kętrzynie skąd dowożono ich pociągiem i samochodami. Wolfsschanze powstawało w trzech etapach: faza pierwsza od jesieni 1940 roku do lata 1941 roku, druga faza w latach 1942-1943 i trzecia faza: wiosna-jesień 1944 roku. Zasadniczy zarys kwatery głównej powstał jednak w pierwszej fazie budowy, kiedy zbudowano m.in.: betonowe bunkry, ceglane budynki, drewniane baraki, rozbudowano dworzec kolejowy wraz z bocznicami, powstały drogi wewnętrzne, stworzono system ochrony naziemnej i obrony przeciwlotniczej. W drugiej fazie powstało kilka nowych budynków i bunkrów, polepszono warunki pracy, zaś w trzeciej fazy ulepszano i rozbudowywano powstała już budynki i schrony.

Najważniejszym punktem w Wolfsschanze była jednak pierwsza strefa. Stworzono ją we wschodniej części II strefy bezpieczeństwa na północ od szlaku kolejowego Kętrzyn-Węgorzewo. Była ona dodatkowo ogrodzona wysokim płotem posiadającym na szczycie zwieńczenie z drutu kolczastego, który mógł być prawdopodobnie podłączony do osobnego źródła prądu. W strefie I oprócz budynków Führera znajdowały się również budynki, w których pracowali między innymi: gen. Alfred Jodl – szef sztabu Dowodzenia Wehrmachtem, Herman Göring, Wilhelm Keitel oraz Martin Bormann – szef Kancelarii NSDAP i sekretarz Hitlera. W późniejszym czasie zaczęły powstawać kolejne budynki, w tym: herbaciarnia, kasyno nr 1 składające się z: dwóch sal jadalnych, z których pierwsza służyła Hitlerowi i jemu najbliższym współpracownikom, zaś w drugiej posiłki spożywali mieszkańcy I strefy bezpieczeństwa. Wolfsschanze stale rozbudowywano, m.in.: o kolejne kasyno, zaś w trzecim etapie rozbudowy powstały: masywny bunkier Göringa, zaś dalej za kasynem nr 2 w kierunku zachodnim znajdowały się budynki: kina, kierowców, garaże samochodów dygnitarzy nazistowskich oraz bunkier łączności. Po przeciwnej stronie drogi wewnętrznych, tuż obok wschodniej bramy wjazdowej do I Strefy Bezpieczeństwa stał bunkier wydziału prasowego Rzeszy Otto Dietricha. Z kolei kilkadziesiąt metrów w kierunku północno-wschodnim znajdował się Gästebunker przeznaczony dla specjalnie zaproszonych gości na życzenie Hitlera, a wśród nich byli między innymi: węgierski regent Miklos Horthy, dyktator Słowacji ksiądz Józef Tiso, trzykrotnie dyktator Włoch – Benito Mussolini, Marszałek Finlandii – Carl von Mannerheim, premier Francji – Pierre Laval, zięć Mussoliniego – Minister Spraw Zagranicznych Włoch Galeazzo Ciano, rumuński Marszałek Ion Antonescu czy Marszałek Chorwacji Slawko Kvaternik. Większość wizyt miała miejsce w pierwszym roku funkcjonowania Wilczego Szańca. Kiedy sytuacja na froncie zaczęła się pogarszać wizyty leżały już do rzadkości, a po klęsce Feldmarszałka Friedricha Paulusa pod Stalingradem w lutym 1943 roku Hitler zaprzestał zapraszania gości do Wolfsschanze, z wyjątkiem Mussoliniego, który odwiedził Hitlera w dniu zamachu 20 lipca 1944 roku.

Na północ i północny – wschód pomiędzy Gästbunker a ogrodzeniem I strefy znajdowały się budynki osobistych adiutantów i lokajów Hitlera należące do SS-Begleitkommando oraz oficerów i cywilnych agentów Służby Bezpieczeństwa Rzeszy- Reichssicherheitsdienst (RSD). W części jednego z powyższych budynków mieściła się poczta i schron przeciwlotniczy, zaś około 50 metrów dalej na północ od bunkra gości znajdował się budynek służby stenograficznej, gdzie przechowywano protokoły z odpraw poświęconych ocenie sytuacji. W tym rejonie na północny-zachód od bunkra Martina Bormanna powstał potężny schron przeciwlotniczy dla wszystkich pracowników I strefy bezpieczeństwa, zbudowany w trzeciej fazie powstawania kwatery w okresie wiosna-lato 1944 roku. W tym samym okresie zostały połączone i jednocześnie powiększone dwa schrony przy głównej drodze I strefy. Pierwszy z nich zajmowali adiutanci Hitlera, zaś w drugim mieściły się pomieszczenia szefa Zarządu Personalnego Wojsk Lądowych. Nieco dalej w kierunku zachodnim znajdował się obszerny schron w kształcie litery „L” przeznaczony dla oficerów łącznikowych i przedstawicieli rządu oraz instytucji centralnych Rzeszy, jak również personelu pomocniczego Hitlera wraz z jego lekarzem psychiatrą doktorem Theo Morellem. Bezpośrednio do Strefy Bezpieczeństwa A przylegała otwarta łączka, którą Hitler wykorzystywał na codzienne spacery ze swoim owczarkiem alzackim – suką Blondi.

Kwatera wojenna w Wolfsschanze cały czas była rozbudowywana także poza obszarem I Strefy Bezpieczeństwa. Na południe od jej zabudowań i instalacji, za szosą biegnącą z Kętrzyna do Węgorzewa wybudowane zostały w 1944 roku budynki i schrony dla oficerów i pracowników poszczególnych rodzajów sił zbrojnych oraz przedstawicieli instytucji rządowych Rzeszy. Wśród nich były budynki Ministerstwa Spraw Zagranicznych, budynek dla gości w kształcie litery „T”. Swoimi rozmiarami imponowały także budynki schronów przeciwlotniczych i przeciwgazowych.

Jak widać z powyższego opisu Wolfsschanze była rodzajem małego miasteczka. Schrony, bunkry, rozbudowana sieć budynków przeznaczonych dla dygnitarzy nazistowskich, zagranicznych gości, poszczególnych rodzajów sił zbrojnych, elektrownia, dworzec kolejowy, lotniska, wodociągi, ciepłownie, zabezpieczonych wartowniami, płotami, bramami wjazdowymi stanowiły jedną z najbardziej znanych kwater wojennych Führera. Uprawnieni do wejścia do niej były tylko osoby posiadające specjalne przepustki, które obowiązywały także ludzi pracujących w I strefie.

Mimo tak bardzo zaawansowanych środków bezpieczeństwa w Wilczym Szańcu doszło do najbardziej spektakularnego zamachu na życie Adolfa Hitlera. Dokonał tego 20 lipca 1944 roku Claus Schenk von Stauffenberg. Ładunek wybuchowy został podłożony przez pułkownika Stauffenberga w pomieszczeniu odpraw w bunkrze Hitlera. Początkowo w pierwszym okresie funkcjonowania Wilczego Szańca codzienne odprawy odbywały się w bunkrze Keitla. Od jesieni 1942 roku przeniesiono je do bunkra Hitlera. Odprawy miały jednak odbywać się w Gästbunker, ale nie było tam dość dużego pomieszczenia konferencyjnego, wobec czego przebudowano pobliski budynek koszarowy położony ok. 30 metrów na zachód od Gästbunker. Robotnicy usunęli w nim dwie ściany działowe, tworząc w ten sposób sale konferencyjną o wymiarach 12,5 metra długości na 5 metrów szerokości. Pomiędzy sufitem a podłogą znajdowały się więc wolne niczym nie wypełnione przestrzenie, co w takich warunkach wydawało się oczywistym, że wybuch bomby powinien zabić wszystkich uczestników konferencji.

Mimo to zamach 20 lipca 1944 roku nie odniósł zamierzonych skutków. Na prawdopodobną przyczynę nieudanego zamachu miało wpływ kilka szczegółów, w tym:

• zredukowanie siły wybuchu bomby spowodowanej otwartymi oknami;
• rozproszenie energii wybuchu bomby spowodowane istnieniem wolnych przestrzeni pomiędzy sufitem a dachem i podłogą a podłożem, wobec czego fala uderzeniowa rozprzestrzeniła się na odległość 50 metrów od epicentrum wybuchu w kierunku przeciwległym;
• najważniejszą przyczyną był prawdopodobnie błąd samego Stauffenberga. Do pomieszczenia w którym odbywała się narada wniósł on tylko jedną bombę. Stauffenberg posiadał bowiem przy sobie dwa ładunki, każdy po 975 gramów.

 

Niestety nigdy nie dowiemy dlaczego pułkownik Stauffenberg wniósł tylko jedną bombę do sali konferencyjnej. Zarówno on, jak i jego adiutant porucznik Werner von Haeften zostali rozstrzelani.

Niedługo po zamachu, w październiku 1944 roku, ze względu na zbliżającą się Armię Czerwoną podjęto decyzję o opuszczeniu Wilczego Szańca. 20 listopada główną kwaterę przeniesiono do Berlina, a Adolf Hitler opuścił Wolfsschazne, nigdy do niej nie powracając. 22 listopada wydano rozkaz zniszczenia kwatery wojennej, a jego wykonanie nastąpiło dopiero 24 stycznia 1945 roku. Trzy dni później, 27 stycznia, wojska Armii Czerwonej bez walki zajęły pozostałości po Wilczym Szańcu.

Począwszy od 24 czerwca 1941 roku do 20 listopada 1944 roku z pewnymi przerwami Adolf Hitler przebywał w Wolfsschanze około 830 dni. Biorąc pod uwagę, że rok ma 365 dni, to pobyt Führera w Wilczym Szańcu trwał ponad 2 lata!!! Zamieszkiwana na stałe przez około 2 tysiące osób kwatera główna Wolfsschanze stała się więc oprócz Berlina, drugim ośrodkiem, gdzie podejmowano najważniejsze decyzji dotyczące III Rzeszy i podejmowanych działań wojennych na froncie wschodnim. To właśnie tutaj Hitler świętował swoje sukcesy w trakcie operacji „Barbarrosa”, jak również musiał znosić porażki ponoszone przez Wehrmacht, w tym między innymi: pod Stalingradem i na Łuku Kurskim. Wolfsschanze stała się również miejscem najbardziej spektakularnego zamachu na Adolfa Hiltera. Nieudana próba podjęta przez Clausa von Stauffenberga jeszcze bardziej utwierdziła Führera w boską opatrzność, która miała czuwać na nim. To z kolei umacniało wiarę Hitlera w decyzje o rozpoczęciu wojny na Wschodzie, nie licząc się z milionami ofiar, jakie pochłonęła kampania rosyjska. W razie powodzenia akcji spiskowców Wilczy Szaniec stałby się zapewne nie tylko miejscem śmierci Hitlera, ale miejscem kultu nazistów. Z drugiej strony historia prawdopodobnie potoczyłaby się zupełnie innym torem. Tego jednak nie dowiemy się już nigdy, jak również nigdy nie poznamy prawdy, dlaczego pułkownik Stauffenberg wniósł tylko jedną bombę do sali konferencyjnej, w której miał dokonać zamachu na Adolfa Hitlera.

Nie sposób więc nie zgodzić się z  publikacją „Kwatery wojenne Hitlera”, gdzie autorzy jednoznacznie stwierdzają, że:

„Jak widać po rozpoczęciu wojny Hitler, wbrew powszechnie panującemu przekonaniu, bardzo mało czasu spędzał w Berlinie. Gmach Kancelarii Rzeszy wraz z bunkrem w podziemiach, ze specjalnie rozbudowaną infrastrukturą właściwą dla centralnego stanowiska dowodzenia, nie był w latach wojny – zwłaszcza po 1941 roku – wykorzystywany jako kwatera wojenna Führera. Hitler chciał uchodzić w oczach narodu nie tylko za wodza i stratega, ale także za głównodowodzącego całych sił zbrojnych, który nie lęka się trudów i niedostatków życia żołnierskiego w okopach. Dlatego konsekwentnie dążył do osobistego dowodzenia wojskami walczącymi na froncie z miejsca położonego dostatecznie blisko pola walki, jednocześnie całkowicie bezpiecznego. Do tego niezbędne były właśnie kwatery wojenne, z których Hitler korzystał w ramach prowadzonych kampanii wojennych”.

Artykuł przygotowany w oparciu o następujące opracowania:

Braithwaite Rodgric, Moskwa 1941, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008;

Bullock Alan, Hitler – Studium Tyranii, wyd. 6, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 1997;

Czubiński Antoni , Historia Powszechna XX wieku, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2003;

Kozaczuk Władysław, Wehrmacht, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2008;

Krasuski Jerzy, Historia Rzeszy Niemieckiej 1871-1945, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1986;

Kwatery wojenne Hitlera, praca zbiorowa, Wydawnictwo Zysk i Spółka, Poznań 2007;

Moorhouse Roger, Polowania na Hitlera, Wydawnictwo Znak, Kraków 2006;

Sołonin Mark, 23 czerwca. Dzień „M”, Wydawnictwo Rebis, Poznań 2008;

Venohr Wolfgang, Stauffenber – symbol oporu, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2002;

Wołoszański Bogusław, Tajna wojna Hitlera, Wydawnictwo Wołoszański, Warszawa 1997;

Wołoszański Bogusław, Sensacje XX wieku – II wojna światowa, Wydawnictwo Magnum, Warszawa 1996.

Fot. źródło Bundesarchiv, Bild 183-H1216-0500-002 / CC-BY-SA