Wzgórze Św. Małgorzaty - tutaj tworzyła się historia Bytomia

Dzisiaj przez wielu bytomian zapomniane, znajdujące się na uboczu wzgórze, ponad osiemset lat temu było miejscem, gdzie tworzyła się historia naszego miasta. Wzgórze Świętej Małgorzaty, bo o nim mowa, jest jednym z najważniejszych miejsc historycznych w Bytomiu.

To tutaj książę Bolesław Kędzierzawy około roku 1165 roku ufundował romański kościół św. Małgorzaty, uznawany za matkę wszystkich kościołów Bytomia i okolic. O tym ważnym dla naszego miasta wydarzeniu świadczy znajdujący się dzisiaj w Muzeum Architektury we Wrocławiu tympanon Jaksy, najstarszy zachowany w Polsce tympanon fundacyjny pochodzący najprawdopodobniej z lat 1160-1163. Dla historia naszego miasta tympanon ma ogromne znaczenie symboliczne. Umieszczono bowiem na nim fundatora kościoła na wzgórzu św. Małgorzaty w Bytomiu księcia Bolesława Kędzierzawego wraz z synem Leszkiem. Tak więc w drugiej połowie XII wieku, prawie sto lat przed nadaniem praw miejskich Bytomiowi, na wzgórzu św. Małgorzaty rozpoczęła się historia miejsca, które do dziś jest symbolem naszego miasta.

Pierwszymi duszpasterzami u Świętej Małgorzaty w Bytomiu byli Benedyktyni, którzy przybyli tutaj około 1180 roku. Kilkanaście lat później, pod koniec XII wieku po wydaleniu ze Śląska Benedyktynów przez papieża Celestyna III, na ich miejsce przybyli między innymi do Bytomia – Premonstratensi z położonego pod Kaliszem klasztoru Świętego Wawrzyńca, którzy aż do XIX wieku byli gospodarzami kościoła Świętej Małgorzaty w Bytomiu.

Sytuacja i znaczenie kościoła Świętej Małgorzaty uległa istotniej zmianie już w XIII wieku. Najpierw za sprawą księcia Władysława Opolskiego, który wybudował ok. 1231 roku kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Dla parafii oznaczało to odstąpienie części swoich posiadłości. Kolejna utrata ziem, a zarazem wiernych miała miejsce w 1277 roku. Z terenów przynależnych do kościoła Świętej Małgorzaty wydzieloną kolejna parafię, tym razem w Kamieniu, zaś po uczynieniu z Bytomia stolicy księstwa przez Kazimierza II i budowie po 1281 roku zamku książęcego i murów miejskich gród na wzgórzu Małgorzaty stracił na znaczeniu.

Pozycję kościoła próbował ratować pod koniec XIV wieku prepozyt św. Małgorzaty, który starał się doprowadzić do połączenia parafii Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny z kościołem św. Małgorzaty. Udało się to w 1400 roku za sprawą dekretu papieża Bonifacego IX. Zanim jednak prepozyt św. Małgorzaty i proboszcz parafii Wniebowzięcia NMP w jednej osobie przeniósł się na plebanię kościoła Wniebowzięcia NMP, upłynęło 150 lat. Po przeniesieniu prepozyta do kościoła Wniebowzięcia NMP w 1543 roku, kościół i parafia św. Małgorzaty został sprowadzony do funkcji kościoła cmentarnego.

Kolejne wzmianki o kościele św. Małgorzaty pochodzą z około 1680 roku, kiedy zbudowano w miejsce starego rozebranego, kolejny już drewniany kościół. Przetrwał on prawie dwieście lat, kiedy to za sprawą księdza Norberta Bończyka zdecydowano o wybudowaniu murowanego kościoła w stylu neogotyckim (według projektu J. Kowolika), którego poświęcenie nastąpiło 7 czerwca 1881 roku.

Niestety wraz z budową nowego kościoła podjęto także decyzję o kolejnym pomniejszeniu posiadłości kościoła i jego przyłączeniu do parafii Świętej Trójcy. Dopiero w okresie dwudziestolecia międzywojennego wzgórze Świętej Małgorzaty uległo kolejnym przeobrażeniom. Najpierw powstało u jego podnóży schronisko dla bezdomnych, zaś w 1935 roku ksiądz prałat Augustyn Świerk oddał duszpasterstwo parafii św. Małgorzaty Ojcom Werbistom. Pięć lat później, w 1940 roku ponownie erygowano parafię Świętej Małgorzaty, w której do dziś swoją posługę kapłańską prowadzą księża werbiści.

Obecnie stojący na wzgórzu Świętej Małgorzaty kościół jest prawdopodobnie już czwartą z kolei – zawsze pod wezwaniem świętej Małgorzaty – świątynią w tym miejscu. Wcześniej stała w tym miejscy nie tylko świątynia w stylu romańskim, ale co najmniej dwa kościoły drewniane. Dzisiaj parafia Świętej Małgorzaty jest jedną z najmniejszych parafii w Polsce, biorąc pod uwagę Bytom, jako miasto powyżej stu tysięcy mieszkańców. Parafia liczy bowiem nieco ponad 200 parafian! Ciekawostką jest także fakt, że na terenie parafii usytuowany jest jeden z najstarszych cmentarzy w Bytomiu. Znajduje się na nim około tysiąc grobów. Najstarsze nagrobki pochodzą z XIX i przełomu XIX i XX wieku.

Artykuł powstał na podstawie materiałów własnych oraz pochodzących z parafii pw. Świętej Małgorzaty w Bytomiu.