Szyb "Bolko" i nadszybie szybu "Rejtan" zostaną wpisane do GEZ

W Bytomiu mamy wiele cennych obiektów postindustrialnych, które są nieodłącznie związane z historią przemysłu górniczego w naszym mieście, a związanych z górnictwem węgla kamiennego oraz rud cynku i ołowiu. Takimi obiektami są z pewnością budynek nadszybia szybu „Rejtan” po KWK „Centrum” oraz wieża szybu „Bolko” byłej Kopalni „Orzeł Biały”, gdzie dawniej wydobywano rudę cynku i ołowiu, a obecnie obiekt wykorzystywany jest jako Centralna Pompownia „Bolko”.

Procedura wpisania do GEZ rozpoczęta

Włączenie do Gminnej Ewidencji Zabytków ważnych historycznych obiektów następuje na zasadach określonych w ustawie z 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz rozporządzeniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 roku w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem. Zgoda, jaką otrzymaliśmy od Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na wpisanie wieży szybu „Bolko” i budynku nadszybia szybu „Rejtan” do Gminnej Ewidencji Zabytków Miasta Bytomia, to dopiero początek procedury prawnej, która jest czasochłonna.

Przede wszystkim, aby wpisać dany obiekt do Gminnej Ewidencji Zabytków konieczne jest sporządzenie zgodnie z określonym wzorem karty adresowej zabytku nieruchomego, która zawiera takie informacje jak np.: nazwa zabytku, czas powstania, miejscowość, adres, przynależność administracyjna, forma ochrony, informacje historyczne o zabytku, opis i wartości zabytku, stan zachowania i postulaty dotyczące jego konserwacji, a także fotografie prezentujące dawny i obecny wygląd zabytku.

Karta po sporządzeniu podlega zatwierdzeniu przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Ważne jest też to, że w aktualnym stanie prawnym Prezydent Miasta ma obowiązek zawiadomić właścicieli obiektów o zamiarze włączenia karty adresowej zabytku do gminnej ewidencji zabytków.

Informację umieszcza się także w Biuletynie Informacji Publicznej, zaś ujęcia obiektów w gminnej ewidencji zabytków zostanie obwieszczony w drodze zarządzenia Prezydenta Bytomia.

Szyby 'Staszic', 'Budryk' i 'Rejtan' dawnej KWK 'Centrum' w Bytomiu fot. Archiwum Urzędu Miejskiego w Bytomiu/Arkadiusz Janocha oraz Śląska Biblioteka Cyfrowa

Postindustrialne obiekty mają historyczną wartość dla Bytomia

Objęcie ochroną konserwatorską pokopalnianych obiektów poprzez zapisy miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego ma na celu ich zachowanie jako dziedzictwa poprzemysłowego naszego miasta.

Zespół składający się na maszynownię oraz nadszybie z wieżą szybową wyciągową „Bolko” przy ul. Kruszcowej 4 ma cenne walory architektury przemysłowej. Budynek maszynowni został wzniesiony na początku XX wieku a wewnątrz hali w 1905 roku zainstalowano na zrębie elektryczną maszynę wyciągową, której wytwórcą była firma Allgemeine Elektricittsä-Gesellschaft Berlin, Königshütte. Z kolei budynek nadszybia wybudowano również na początku XX wieku z elementami historyzmu, a zabudowa nadszybia jest murowana w konstrukcji muru pruskiego. Wieża dawnego szybu „Bolko” obejmuje jednostrzałową wieżę szybową wyciągową wybudowaną w konstrukcji stalowej kratownicowej, zespolonej poziomymi rozporami. Na trzonie wieży szybowej ulokowano analogicznie na jednym poziomie dwa koła linowe.

Szyb „Bolko” wydrążono i oddano do użytku już w 1906 roku. Pierwotnie miał on głębokość 100 metrów, jednak kiedy zdecydowano się wybudować tutaj centralną pompownię, szyb pogłębiono do głębokości około 130 metrów, wykonano dwa chodniki wodne o łącznej długości ponad 2300 metrów, a w wyrobiskach zainstalowano 13 pomp odwadniających, dzięki którym możliwe jest całodobowe pompownie wody z wyrobisk.

Warto dodać, że jeszcze w latach siedemdziesiątych XX wieku w tym rejonie działało aż 5 kopalń rud cynku i ołowiu - „Waryński”, „Nowy Dwór”, „Dąbrówka”, „Marchlewski” oraz „Orzeł Biały”. Z biegiem lat ruda cynku i ołowiu wyczerpywała się, aż w końcu na przełomie lat 80/90 XX wieku podjęto decyzję o zakończeniu eksploatacji. Po zlikwidowanych kopalniach pozostały jednak wyrobiska górnicze, które należało odwadniać, dlatego też przy szybie „Bolko” w latach 1985 - 1989 powstała pompownia centralna, odpowiedzialna za odwadnianie wyrobisk rudnych oraz niżej położonych obszarów na terenie Bytomia. Pompownia uruchomiona została w 1988 roku, zaś w 1989 roku rozpoczęto proces wyłączania pompowni przy nieistniejących kopalniach rud cynku i ołowiu, tak aby centralna pompownia „Bolko” przejęła odwadnianie wszystkich wód z wyrobisk porudnych /30 kwietnia 1990 roku wyłączono ostatnią pompownię lokalną/. Średnio pompownia jest w stanie usunąć z wyrobisk górniczych około 30 mszesc. wody na minutę. Pompowana non stop woda jest transportowana ogromnymi rurociągami i po oczyszczeniu trafia do rzeki Brynicy w Piekarach Śląskich.

Z kolei budynek nadszybia szybu „Rejtan” dawnej KWK „Centrum” wzniesiono wraz z przybudową na rzucie prostokąta. Do budynku nadszybia przylega pomost łączący z szybem „Staszic” /dawniej „Vuellers”/ pochodzącym z lat siedemdziesiątych XIX wieku, wybudowany na rzucie wydłużonego prostokąta. Nadszybie wykonane jest w konstrukcji muru pruskiego ze stalowym szkieletem słupów i rygli, które wypełnia czerwona cegła. Obiekt zadaszony jest dachem dwuspadowym a przez dach nad-szybia przechodzi wieża szybowa szybu „Rejtan”.

Szyb 'Bolko', maszynownia i nadszybie dawnej Kopalni 'Orzeł Biały' w Bytomiu fot. Tomasz Sanecki oraz Archiwum Urzędu Miejskiego w Bytomiu/Arkadiusz Janocha

Wieża szybu „Rejtan” byłej KWK „Centrum” swój początek wiąże z głębieniem szybu „Gaertner” czyli późniejszego „Rejtan” już od 1872 roku. Wieżę szybową wyciągową wybudowano w konstrukcji stalowej jednostrzałowej, a w górnej partii głowicy usytuowana jest para kół kierowniczych (linowych). Wieżę zaprojektowano w hucie żelaza „Donnersmarchhutte” A.G. (Huta Zabrze) a w kolejnych latach kilkukrotnie poddawano ją modernizacji, między innymi w: 1940 roku przez zabrzańską firmę Schiora & Gardens a następnie w 1974 roku i 1975 roku. Ciekawostką jest fakt, że na przełomie XX i XXI wieku w ówczesnym Zakładzie Górniczym „Centrum” Sp. z o.o. szyb „Staszic” pełnił rolę szybu wentylacyjnego, zaś szyb „Rejtan” materiałowego.