Rewolucja Islamska w Iranie i jej wpływ na świat muzułmański

Czynników, które doprowadziły do wybuchu rewolucji islamskiej w Iranie w latach 1978-1979 i spowodowały przejęcie władzy przez ajatollaha Chomeiniego należy szukać w sytuacji gospodarczej, politycznej i w samym stosunku władz do społeczeństwa, które nie sprzyjało prowadzonej polityce przez reżim Mohammeda Rezy Pahlawiego. Sytuacja gospodarcza w Iranie miała kluczowe znaczenie dla wydarzeń w 1979 roku, gdyż odmieniła ona gwałtownie sytuację w państwie. Choć dynamika wzrostu w Iranie była wciąż wysoka, problemy zaczęły się pojawiać w rolnictwie, gdyż spadała z roku na rok liczba zatrudnionych w rolnictwie, przy wzroście na przestrzeni lat 1956-1976 ludności z 18 do 34 milionów. Sytuacja w rolnictwie spowodowana spekulacją ziemi, nieruchomościami, nieopłacalnością produkcji spowodowała masową migrację ludności rolniczej do miast. Poza tym ówczesne władze musiały się uporać z tzw. sojuszem bazaru – potężnej instytucji, która miała zawsze wpływ na władzę i mułłów – prawdziwej opozycji, której żaden rząd nie potrafił rozbić i wyeliminować z wpływów na sprawy kraju. Początek końca reżimu cesarskiego wiąże się z nową polityką premiera Jashimida Amouzegara.

Początkowo jego polityka szła w kierunku usprawnienia administracji, walki z korupcją, inflacją czy wywozem kapitałów za granicę. Jednak jego polityka przyczyniła się do kryzysu w gospodarce irańskiej, ponieważ inwestycje państwowe były nadmiernie rozkręcane, resortom i prowincjom obcięto dotacje budżetowe, wstrzymano kredyty dla budownictwa prywatnego, co spowodowało bankructwo setek firm budowlanych, podniesiono bariery celne, ale w stosunku do firm państwowych z udziałem kapitału rodziny cesarskiej wprowadzano np. cła importowe na wyroby stalowe. Nowy premier przede wszystkim chronił państwowe firmy, w których udziały miała rodzina cesarska, zaś poprzez podniesienie podatków, wprowadzenie nadmiernej biurokracji w administracji, większych cłach handlowych, władza uderzyła w bazar i prywatnych przedsiębiorców, którzy nie wytrzymując konkurencji bankrutowali. Polityka premiera Amouzegara to trwające malwersacje, korupcja, ochroną własnych interesów, ale poza tymi czynnikami istniały również czynniki polityczne, za rządów Pahlawich władza zaczęła się mieszać w wewnętrzne sprawy społeczeństwa, ponadto twórca dynastii, były oficer pułku kozackiego, prowadził brutalne represje wobec mułłów, prowadzać do parcelacji ziemi wspólnot religijnych, później przejmując na rzecz Fundacji Pahlawich zapisów testamentowych, które każdy muzułmanin sporządzał na rzecz meczetów. Oburzenie Irańczyków wywołała również reforma kalendarza, która wbrew tradycji islamu, nakazująca liczenie według Hidżry – czyli ucieczki Mahometa do Medyny w 622 roku, uznano jednak za rok zerowy wstąpienie na tron Cyrusa Wielkiego czyli 559 rok p.n.e. Dla wielu Irańczyków państwo perskie było czymś zupełnie obojętnym, a koronacja szacha w Persepolis zamiast dumy narodu spowodowała głęboki uraz do osoby szacha. W takich właśnie warunkach panujących w Iranie na drogę wstąpił ajatollah Chomeini, który zdobył sobie poparcie całego irańskiego narody – głosząc hasło Republiki Islamskiej, w której nie będzie miejsca dla samozwańczej dynastii Pahlawich. Było to możliwe, gdyż Szyici nie brali udziału w rządach, a szyiccy mułłowie w oczach mas byli czyści i godni zaufania.

W Iranie za czasów Pahlawich istniała ostra cenzura, nie było związków zawodowych, parlament był fikcją, legalne zrzeszenia były rozbijane przez podporządkowany szachowi aparat bezpieczeństwa, na czele którego stał SAVAK – najważniejsza instytucja typu policyjnego czuwająca nad wewnętrznym bezpieczeństwem cesarstwa. Jej celem było zbieranie informacji niezbędnych do utrzymania bezpieczeństwa wewnętrznego, wykrywanie szpiegostwa, a przede wszystkim obserwacja i rozbijanie wewnętrznej opozycji, która działała na rzecz obalenia rządów Pahlawich. Za czasów Nemetollacha Nassiriego SAVAK kontrolował wszystkie instytucje w państwie, miał wpływ na gospodarkę, życie polityczne, a przede wszystkim kontrolował życie zwykłych obywateli Iranu. SAVAK był ściśle wspomagany przez Centralną Agencję Wywiadowczą (CIA), który kontrolował opozycję irańską przebywającą na emigracji w Stanach Zjednoczonych. Również wywiad izraelski Mossad obawiając się nacjonalizmu arabskiego wspomagał wywiad irański. Kolejnym symbolem poparcia władzy cesarskiej była stworzona przez szacha Mohammeda Rezy Pahlawiego armia uzbrojona w najnowocześniejszą broń, która również skutecznie jak SAVAK była narzędziem represji wewnętrznych. Było to skuteczne dzięki współpracy reżimu cesarskiego ze Stanami Zjednoczonymi, których agenci szkolili instruktorów wojskowych w Iranie i zapewniali dostawy broni dla armii irańskiej.

Sielanka rodziny cesarskiej zaczęła się chwiać w 1978 roku, wtedy to 7 stycznia 1978 roku ukazał się artykuł oskarżający ajatollaha Chomeiniego o homoseksualizm i współpracę z wywiadem angielskim. Następnego dnia spowodowało to ostre protesty w centrum religijno-kulturalnym szyitów w Iranie w mieście Kom, dochodzi do zamknięcia szkół, dochodzi do pierwszych zamieszek, w których ginie 10 osób. Echa salw z Kom zaalarmowały wszystkie ośrodki kultu, szyici zaczęli głosić hasło Republiki Islamskiej, kolejne niepokoje wybuchają w potężnym ośrodku przemysłowych w Tebrizie, gdzie 18 lutego 1978 roku na ulice wyszło około 50 tysięcy ludzi. Również wtedy użyto siły, licząc na zahamowanie dalszych protestów, co udało się jedynie przez 40 dni. W kwietniu i maju 1978 roku doszło do nowych protestów w: Teheranie, Tebrizie, Kom, Kermanie i Suzie. Wojsko na rozkaz cesarza otoczyło bazar, gdzie trwało wielkie zgromadzenie kleru muzułmańskiego. 9 maja w Kom i Meszhedzie na ulice wychodzą studenci, którzy prowadzą starcia z wojskiem. 15 maja już cały Teheran objęty był zamieszkami, jednak szach wciąż nie chciał zgodzić się na rozmowy z rewolucjonistami, ale w czerwcu wobec przedłużających się protestów i walk szach idzie na pierwsze ustępstwa. 6 czerwca zostaje zdymisjonowany szef SAVAK – generał Nassiriem, 21 czerwca ogłoszono że przynależność do partii rządzącej Raztakhizie nie jest obowiązkowa, jednak te ustępstwa nie powodują zaprzestania walk, 22 lipca w Meszhedzie dochodzi do gwałtownych starć, w których ginie około 250 demonstrantów.

Kulminacyjnym momentem rewolucji islamskiej był sierpień, wtedy to ajatollah Chomeini wzywa oficjalnie do wystąpienia przeciwko szachowi i obalenia reżimu Pahlawich. Odzew był natychmiastowy, meczety stają się punktami agitacyjnymi i komórkami rewolucjonistów, 27 sierpnia szach dymisjonuje rząd Amouzegara i powołuje na to stanowisko Sharifa Emamiego, który przywraca kalendarz muzułmański, jednak pogłoski o jego współpracy z Brytyjczykami, uważanych za naturalnych wrogów powoduje niechęć społeczeństwa do jego osoby. W listopadzie przeciwko premierowi wystąpiła generalicja irańska, zaatakowano ambasadę brytyjską, co powoduje, że szach obawiając się utraty poparcia nie tylko wojska, ale również mocarstw światowych ogłasza swobody polityczne i nakazuje Emamiemu rozpocząć nieoficjalne rozmowy z ajatollahem Chomeinim. Chomeini mając za sobą poparcie ponad 90% społeczeństwa nie zgadza się na żadne ustępstwa i żąda kategorycznie ustąpienia szacha, który dokonuje dalszych rekonstrukcji w rządzie próbując przekonać społeczeństwo do zaprzestania walk. Tymczasem podczas święta Eid el Fetr u podnóży Elbrusu zebrało się około 1 miliona wiernych domagających się ustąpienia dynastii Pahlawich. Tego samego wieczoru szach mianuje wojskowym gubernatorem Teheranu generała Gholama Oveisi, zwolennika rodziny cesarskiej, który 8 września w tzw. Czarny Piątek dokonuje masakry 180 demonstrantów w Teheranie, jak również w innych miastach dochodzi do gwałtownego stłumienia manifestacji przeciwko szachowi.

Na pewien czas sytuacja zostaje przez szacha opanowana, rząd Emamiego próbuje wykorzystać przewagę i rozpoczyna działania represyjne przeciwko opozycji, ale kiedy 9 października dochodzi do głośnego procesu studentów, w całym kraju ponownie dochodzi do walk z wojskiem. Dla szacha najważniejsze jednak jest to, że po raz pierwszy od wybuchu zamieszek strajk rozpoczęli robotnicy zakładów przemysłowych i rafinerii, w których udziały miała rodzina cesarska. W Gorganie, Kom, Teheranie, nieustannie wybuchają studenckie zamieszki, szach poprzez wywiad wojskowy próbuje dotrzeć do Chomeiniego chcąc go przekonać do współpracy, jednak brak reakcji ze strony ajatollaha podsycał społeczeństwo irańskie do walki. 4 listopada 1978 roku nowym premierem zostaje Golam Azhari, po raz pierwszy szach opowiada się za rewolucją i zmianami, sytuacja jednak z dnia na dzień zaostrza się, 22 listopada na ulice wysłane zostaję czołgi, w czasie święta żałoby – Mukharramu – dochodzi do rozprzestrzeniania się strajków, walki z siłami rządowymi nasilają się, 10 i 11 grudnia dochodzi do krwawych zajść w koszarach wojskowych, gdzie żołnierze dopuszczają się morderstw na oficerach, dochodzi do coraz częstszych przypadków dezercji.

Rewolucja irańska odbija się echem również poza granicami kraju, w Stanach Zjednoczonych zostaje utworzona specjalna grupa specjalna z Dawidem Newsomem, której zadaniem była ocena sytuacji w Iranie i ewentualna pomoc dla szacha. Amerykanie obawiali się jednak wprowadzenia oficjalnej pomocy, wywiad amerykański wiedział doskonale o tym, że Libia i Organizacja Wyzwolenia Palestyny przerzuca do Iranu broń, przeznaczoną dla rewolucjonistów. Jedyna szansą dla utrzymania władzy cesarskiej była zamach wojskowy, który stłumiłby powstanie i przywrócił realna władze szachowi. Jednak 3 stycznia 1979 roku szach mianuje premierem Shapoura Bakhtiarego, który zapowiada rozwiązanie SAVAK, uwolnienie więźniów politycznych, jak też zgadza się na powrót do ojczyzny Chomeiniego, który odrzuca wszelkie propozycje. W styczniu 1979 roku do Iranu przybywa amerykański generał Robert Huyser, który namawia generalicję irańską do przejścia na stronę rewolucji, ale kiedy 13 stycznia w Paryżu ajatollah Chomeini ogłasza powstanie Islamskiej Rady Rewolucyjnej sytuacja nagle zmienia się, Stany Zjednoczone przestają popierać reżim Pahlawiego, gdyż chcąc zachować wpływy w wydobyciu irańskiej ropy nie mogły popierać szacha, który stał na straconej pozycji. Szach Mohammed Pahlawi utraciwszy poparcie społeczeństwa, wojska i mocarstw światowych decyduje się 16 stycznia 1979 roku na wyjazd z Iranu, udając się do Asuan w Egipcie. To wywołuje entuzjazm w całym Iranie, jednak władza wciąż należy do ludzi związanych z szachem.

Sytuacja zmienia się ponownie 22 stycznia, kiedy to przewodniczący Rady Regencyjnej Seyed Teharani ogłasza złożenie dymisji na ręce Chomeiniego, co powoduje, że po raz pierwszy członek najwyższych władz uznaje Chomeiniego za pełnoprawnego partnera do rozmów. 25 stycznia Chomeini ogłasza swój powrót do Iranu, jednak to nie uspokaja sytuacji, gdyż aż do 1 lutego – czyli powrotu Chomeiniego do ojczyzny dochodzi do ciągłych walk na ulicach. Po powrocie ajatollaha Chomeiniego natychmiast tworzy się Rząd Tymczasowy na czele z przywódcą Ruchu Wyzwolenia Iranu Mehdim Bazarganem, co powoduje, że cesarski rząd Bahtiara zgadza się na referendum, które ma wskazać czy ludność jest za monarchią czy za republiką islamską. Powrót Chomeiniego nie wszystkich cieszy, dochodzi do walk walki wewnętrznych w wojsku irańskim, tzw. „Nieśmiertelni” – elitarne oddziały cesarskie rozpoczęły rozbijanie tych grup wojskowych, które popierały Chomeiniego. To powoduje, że po stronie zbuntowanych oddziałów opowiada się społeczeństwo, co staje się przyczyną upadku rządu Bahtiara, który wyjeżdża do Francji, obawiając się o swoje życie. 12 lutego Wysoka Rada Sił Zbrojnych podejmuje decyzję o zwieszeniu broni, wojsko, które nie chciało dalszego przelewu krwi decyduje się nie tylko na zaprzestanie dalszej walki z rewolucjonistami, ale w kulminacyjnym momencie decyduje się na przyłączenie do rewolucji islamskiej, stając się tym samym ostatecznym czynnikiem upadku reżimu dynastii Pahlawich. Sytuacja w Iranie po przejęciu władzy przez Chomeiniego i Rząd Tymczasowy na czele z Mehdim Bazarganem przywraca porządek w Iranie, studenci wracają na uczelnie, strajkujące zakłady przemysłowe i rafinerie powracają do pracy, jednak nowa władza prowadzi swoją własną politykę, ludzie związani z reżimem cesarskim zostają natychmiast aresztowani i uwięzienie, co miało na celu pozbycie się aparatu władzy powiązanej z szachem. 13 lutego Mehdi Bazagran powołuje nowy rząd, a Chomeini stając na czele państwa organizuje władze w kraju. Dzięki swym kontaktom dochodzi do wizyty Jasera Arafata, dla mocarstw światowych jest to sygnał o zmianie polityki zagranicznej Iranu. Ostatecznym utrwaleniem władzy przez Chomeiniego jest przeprowadzone kwietniowe referendum w sprawie monarchii czy republiki, w którym około 97% ludzi opowiada się za powołaniem Islamskiej Republiki Iranu.

Przejęcie władzy przez Chomeiniego i jego zwolenników spowodowało poważne reperkusje międzynarodowe, Stany Zjednoczone w związku z upadkiem reżimu Pahlawich ponoszą na Bliskim Wschodzie porażkę, 13 marca 1979 roku Iran a za nim Pakistan występują z wojskowego paku antyradzieckiego CENTO, Chomeini nawiązuje kontakty z Kadafim, ich celem jest stworzenie trzeciej siły po Stanach Zjednoczonych i Związkowi Radzieckiemu, która mogłaby przeciwstawić się kapitalizmowi i socjalizmowi. Sytuacja na Bliskim Wschodzie zmieniła się z dnia na dzień, powstanie potężnego państwa islamskiego, stało się zagrożeniem nie tylko dla Izraela, który obawiał się, że Iran może wystąpić w obronie Palestyny, ale również dla Iraku, Arabii Saudyjskiej, czy też wielu mniejszych państw czy emiratów leżących na Bliskim Wschodzie. Zagrożenie to było realne, gdyż w latach 1980-1988 Iran toczył wojnę z Irakiem o dostęp do portów w Zatoce Perskiej, wojna ta miała nie tylko podłoże polityczne, ale również religijne, spowodowała ona umocnienie wpływów islamu w tym regionie, którego wyznawcy podjęli świętą wojnę o odzyskanie wpływów na terenach utraconych w XIX wieku. Wojna z Irakiem zmieniała również pozycję Iranu, który walcząc z Irakiem miał za przeciwnika także Stany Zjednoczone, które wspomagały Sadamma Husajna. Od przełomu lat 70 i 80 XX wieku Iran stał się zagrożeniem dla Stanów Zjednoczonych, Izraela, ale również dla swych sąsiadów, co jest widoczne również dzisiaj, ponieważ jego aspiracje polityczne sięgają całego Bliskiego Wschodu, co powoduje realne zagrożenie wojną w tym rejonie.

Artykuł przygotowany w oparciu o następujące publikacje:

Czubiński Antoni, Historia Powszechna XX Wieku, Poznań 2003
Giełżyński Wojciech, Rewolucja w imię Allacha, Warszawa 1979.
Zarys Historii Afryki i Azji 1869-1996, Historia konfliktów, red. A. Bartnicki, Warszawa 1996.

Fot. Flaga Iranu, źródło: za Wikimedia Commons