Przyczyny wybuchu I Powstania Śląskiego

Na przyczyny wybuchu I Powstania Śląskiego w 1919 roku miało wpływ kilka czynników, z których najważniejsze to bezpośrednia sytuacja na Śląsku po I wojnie światowej, obawy dowództwa i władz niemieckich przed zbytnim rozwojem polskich sił zbrojnych na Górnym Śląsku, jak również stanowisko mocarstw światowych, które wyszły zwycięsko z I wojny światowej. Celem referatu jest przedstawienie sytuacji na Górnym Śląsku po I wojnie światowej, jak również ukazanie procesu tworzenia i rozwoju polskich sił zbrojnych na Śląsku, które zaniepokoiły władze niemieckie, które chcąc zapobiec eskalacji konfliktu polsko-niemieckiego poprzez likwidację polskich organizacji wojskowych przyczyniły się do wybuchu pierwszego powstania śląskiego.

Militarna klęska, jaką poniosły cesarskie Niemcy w czasie pierwszej wojny światowej, nie doprowadziła do natychmiastowego wyzwolenia wszystkich zagrabio­nych przez nie ziem polskich. Pod władzą niemiecką pozostawały nadal: Śląsk, Wielkopolska, Pomorze, War­mia i Mazury. O przynależności i dalszym losie tych ziem mieli zadecydować uczestnicy międzynarodowej konferencji pokojowej. Władze polskie zdawały sobie jednak sprawę, że Niemcy choć pokonane, są nadal silne, a ponadto mogą liczyć na poparcie tych krajów, które niedawno były wrogami cesarskich Niemiec, takich jak Wielka Brytania czy Włochy. W tej sytuacji wynik rozstrzygnięć dyplomatycznych, które miały nastąpić na konferencji pokojowej, wcale nie był pewny i społeczeństwo polskie nie chciało na niego czekać w sposób bierny. Najbardziej aktywną postawę zajęła ludność Wielkopolski, która 27 grudnia 1918 roku chwyciła za oręż i w zwycięskim powstaniu zbrojnym sama uzyskała niezależność. Górny Śląsk nie poszedł na razie w ślady Wielkopolski, gdyż inna sytuacja była w Wielkopolsce, zaś inna na Śląsku, tutaj ulokowany niemiecki przemysł ciężki, kopalnie węgla kamienne, cynku i ołowiu, powodowały, że niemieccy przedsiębiorcy nie chcieli się rozstawać z tak cennym dla siebie regionem, ponadto walka zbrojna w Wielkopolsce wykazała, że nie można liczyć na pomoc zbrojną z Warszawy, gdyż władze polskie zaczęły się dopiero organizować, co spowodowało, że działacze polscy na Śląsku wstrzymywali się od rozpoczęcia działań zbrojnych, ale zarazem wiedzieli, że będą mogli liczyć tylko na siebie. Choć ludność polska przeważała w dużej części w powiatach bytomskim, gliwickim, katowickim, pszczyńskim, lublinieckim, rybnickim i tarnogórskim nie była ona gotowa w chwili zakończenia wojny do jakichkolwiek działań zmierzających do oderwania Śląska od Niemiec, gdyż nie dysponowała żadną gotową do podjęcia walki siłą orężną. Jedyną rolę z wojskowego punktu widzenia prowadziła organizacja „Sokoła”, której działalność nastawiona była na pielęgnowanie sportu i kultury fizycznej, jednak przed I wojną światową nie zdołała się ona rozwinąć, a to ze względu na przeszkody administracyjne i szykany, którymi była poddawana przez władze niemieckie. W przeddzień pierwszej wojny światowej gniazda „Sokoła” zrzeszały w swoich szeregach nie więcej niż tysiąc członków, co i tak było poważnym sukcesem takich działaczy jak Józef Dreyza, który w 1906 roku przybył z Poznania na Górny Śląsk i osiadł tu na stałe. Jednak wybuch wojny i masowy pobór Górnoślązaków do niemieckiego wojska spowodował w działalności „Sokoła” bardzo szkodliwą, jakkolwiek stosunkowo krótką, gdyż trzyletnią przerwę. 6 października 1917 roku „Sokół” wznowił pracę, ale wciąż władze niemieckie szykanowały polskich działaczy jak i organizację. Sytuacja się zmieniła, gdyż wojna chyliła się ku końcowi, już pod koniec 1918 roku na Górnym Śląsku działało 26 gniazd „Sokoła”, w tym najważniejsze w Bytomiu, Gliwicach, Katowicach, Królewskiej Hucie, Opolu i Zabrzu. W 1919 roku organizacja „Sokoła” powiększyła się o kolejne 32 gniazda, co potwierdzało, że „Sokół” to poważna organizacja, która przygotowywała grunt dla właściwej siły zbrojnej.

Tworzenie polskich sił zbrojnych na Górnym Śląsku rozpoczęło się na dwa tygodnie przed zakończeniem działań wojennych, inicjatorem podjętych w tym zakresie działań był dyrektor Banku Ludowego w Siemianowicach Józef Dreyza. 26 października 1918 roku podczas zwołanej do Załęża w Katowicach narady, w której uczestniczyli naczelnicy czterech gniazd sokolich (Stanisław Mastalerz z Gliwic, Jan Przybyłek z Piekar, Henryk Miękina z Bogucic i Jerzy Król z Brzezin), podjęto uchwałę w sprawie tworzenia zakonspirowanych Straży Obywatelskich, które jednak szybko przez władze niemieckie zostały zlikwidowane. Sama Straż Obywatelska choć szybko została rozwiązana, miała w gruncie rzeczy ograniczać się do ochrony ludności polskiej przed ekscesami bojówek niemieckich i organizacji nacjonalistycznych. Dreyza natomiast chciał doprowadzić do sformowania regularnych formacji wojskowych, które miały być organizowane na terenie państwa polskiego. Stąd też Dreyza zachęcał do rozbudowy Pierwszego Pułku Bytomskiego w Częstochowie i Koniecpolu, który w myśl śląskich działaczy miał stanowić przeciwwagę dla oddziałów niemieckich na Górnym Śląsku. Dreyza, który doznał niepowodzenia w związku z organizowaniem konspiracyjnych Straży Obywatelskich, zmieniał nastawienie i zaczął dążyć do powstania legalnych zrzeszeń, wzorowanych na niemieckich związkach skupiających zdemobilizowanych żołnierzy, zrzeszenia te występowały jako tzw. Związku Wojackie Polaków, jednak podobnie jak Straże Obywatelskie, zostały dość szybko wykryte i rozwiązane przez władze niemieckie. Nieudane koncepcje Józefa Dreyzy spowodowały, że utracił on poparcie Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu i podlegających jej ekspozytur terenowych, a już wkrótce podczas spotkania Józefa Piłsudskiego z delegacją górnośląską w składzie Edward Rybarz, Jan Zejer i Józef Syska, zdecydowano o powołaniu Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska, której celem była ochrona ludności polskiej przed niemieckim uciskiem i terrorem. Losy Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska wiążą się z datą 5 stycznia 1919 roku, kiedy Zygmunt Wiza przybył do Bytomia i zaproponował Dreyzie mandat założyciela i komendanta organizacji, na co jednak Dreyza nie przystał. Uczynił to natomiast Józef Grzegorzek z Bytomia, który wraz z Zygmuntem Wizą 11 stycznia 1919 roku w Katowicach powołali Główny Komitet Wykonawczy POW, który trafił na grunt już dostatecznie przygotowany, gdyż w wielu miejscach Górnego Śląska tworzone były związki organizacji bojowych. Już 11 lutego 1919 roku doszło do pierwszej narady członków Głównego Komitetu, na nim też Dreyza został jej prezesem, po dobrowolnym ustąpieniu Grzegorzka, a także zaprzysiężono komendantów powiatowych. Decyzję jednak podjęte w Bytomiu nie zapobiegły niesnaskom wewnętrznym, Dreyza nie potrafił nawiązać zgodnej współpracy z pozostałymi członkami, a już wkrótce Dreyza przeniósł się do Sosnowca, gdzie kontynuował przerwaną działalność jako szef Wydziału Spraw Wojskowych przy ekspozyturze poznańskiej Naczelnej Rady Ludowej, gdzie wraz z porucznikiem Zygmuntem Psarskim, rozprzestrzeniali wpływy Naczelnej Rady Ludowej na Śląską Polską Organizację Wojskową, której celem było teraz skupienie zaprzysiężonych członków oraz gromadzenie broni i środków materiałowych. Siły militarne POW rosły dość szybko, w kwietniu 1919 roku organizacja liczyła już ponad 10000 zaprzysiężonych członków, z każdym miesiącem przybywało ochotników, już latem 1919 roku POW liczyło około 15 tysięcy ochotników. Także istotny wpływ na rozwój organizacji wywierały w tym okresie wydarzenia międzynarodowe, m.in. 7 maja 1919 roku zasiadająca w Paryżu Rada Najwyższa wręczyła delegacji niemieckiej projekt traktatu pokojowego, w którym przyznawano Polsce Górny Śląsk z okręgiem przemysłowym i Opolem, na co kategorycznie nie zgodziła się strona niemiecka. To spowodowało, że władze niemieckie wzmogły terror, aresztowania, doprowadziły także do likwidacji bytomskiego Podkomisariatu Naczelnej Rady Ludowej.

Taka postawa władz niemieckich spowodowała, że kierownictwo POW znalazło się pod naciskiem szeregowych członków domagających się niezwłocznej akcji zbrojnej, tym bardziej, że dochodziły na Śląsk wiadomości o tym, że Rada Najwyższa chce przedstawić nowe i niekorzystne dla Polski rozwiązania w sprawie Górnego Śląska. Taka sytuacja spowodowała, że już 18 czerwca 1919 roku doszło do narady komendantów powiatowych POW pod przewodnictwem Józefa Dreyzy w Piotrowicach gdzie postanowiono, że w nocy z 22 na 23 czerwca 1919 roku wybuchnie powstanie na Śląsku. Wybuch powstania w takiej chwili mógł spowodować poważne komplikacje w sytuacji międzynarodowej, dlatego Wojciech Korfanty rozpoczął energiczne przeciwdziałanie, aby nie dopuścić do wybuchu powstania. Natychmiastowy przyjazd z Poznania do Sosnowca spowodował, że rozkazy o rozpoczęciu działań zbrojnych zostały cofnięte. Wiadomość o cofnięciu powstania jednak nie wszędzie dotarła, co spowodowało, że m.in. w powiecie kozielskim i powiecie oleskim doszło do incydentów zbrojnych, które nie miały jednak szerszego oddźwięku. Incydent z próbą wywołania powstania na Górnym Śląsku, spowodował, że Korfanty doprowadził do rozwiązania Głównego Komitetu Wykonawczego POW w Bytomiu. Część działaczy sprzeciwiła się Korfantemu i doprowadziła w Piotrowicach do powołania Dowództwa Głównego POW Górnego Śląska pod przywództwem Alfonsa Zgrzebnioka. Ponadto Główny Komitet Wykonawczy w Bytomiu nie podporządkował się decyzjom Korfantemu i działał nadal, lecz został pozbawiony środków finansowych, to spowodowało, że trzy ośrodki mające wpływy na Śląsku, Dreyzy w Sosnowcu, Grzegorzka w Bytomiu i Korfantego w Poznaniu walczyły ze sobą o prymat w Polskiej Organizacji Wojskowej na Górnym Śląsku.

Inaczej wyglądała sytuacja w siłach niemieckich, które były przygotowane do walki od kilku miesięcy. Ich trzon stanowiła jednostki wojskowe dobrze przygotowane i dobrze uzbrojone, a przede wszystkim mające za sobą udział w walkach podczas I wojny światowej. Dla Niemców najważniejsze było jednak to, aby obsadzić najważniejsze miasta i strategiczne punkty Górnego Śląska, w czym regularnym oddziałom pomagały niemieckie formacje ochotnicze. Jeszcze przed wybuchem pierwszego powstania Niemcy wydatnie wzmocnili stan liczebny swych wojsk na Górnym Śląsku, co pozwoliło im na kontrolę całego obszaru górnośląskiego. Jednostkami, z którymi najczęściej walczyli powstańcy śląscy były oddziały Grenzschutzu - Niemieckiej Straży Granicznej, której celem początkowo była ochrona pograniczna niemiecko-polskiego, a w czasie powstań współdziała z regularnymi oddziałami wojska niemieckiego w pacyfikowaniu polskich wystąpień.

Wybuch pierwszego powstania śląskiego wiążę się jednak bezpośrednio z aresztowaniem w Pawłowicach głównych działaczy Polskiej Organizacji Wojskowej, którzy jak Józef Dreyza byli nie przychylni wybuchowi powstania. Aresztowanie spowodowało, że w ręce niemieckie dostały się ważne dokumenty zawierające rozmieszczenie i stan liczebny sił polskich na Śląsku. Epizod pawłowicki miał szczególne znaczenie dla Górnego Śląska, inicjatywę przejęli ludzie nie związani z żadną wojskową organizacją bojową. Na ich czoło wysunął się Maksymilian Iksal, który wydał rozkaz, aby z 16 na 17 sierpnia 1919 roku rozpocząć w powiecie pszczyńskim i rybnickim działania bojowe. Iksal sam na czele oddziału złożonego z około 40 ludzi wkroczył na teren Górnego Śląska rozpoczynając walkę zbrojna z Niemcami. 17 sierpnia do działaczy Polskiej Organizacji Wojskowej dotarła wiadomość o aresztowaniu Józefa Grzegorzka, co spowodowało, że pozostali działacze w tym Jan Przybyłek podjęli decyzje o rozszerzeniu walk na pozostałe powiaty

Podsumowując należy stwierdzić, że od zakończenia I Wojny Światowej polskie organizacje narodowe na Górnym Śląsku liczyły się z tym, że trzeba będzie zbrojnie wystąpić przeciwko Niemcom, gdyż pokojowo nie zgodzą się na przekazanie Górnego Śląska odradzającej się Polsce. Dlatego rozbudowywano na Górnym Śląsku gniazda „Sokoła”, czy też oddziały I Pułku Strzelców Bytomskich, ale również inne organizacje wojskowe, w tym najważniejszą Polską Organizację Wojskową, która miała stanowić podstawę militarną polskiego wojska na Śląsku. Choć tworzenie organizacji wojskowych postępowało bardzo dobrze, dochodziło jednak do trwałych konfliktów między śląskimi działaczami narodowymi, które przyczyniały się do osłabienia polskich wpływów na Górnym Śląsku. Konflikty te jednak nie wstrzymały tworzenia polskich sił zbrojnych na Górnym Śląsku, które choć przewyższały siły niemieckie wynoszące w całości około 20 tysięcy żołnierzy, były znacznie gorzej od ich uzbrojone. Konflikt polsko-niemiecki o Górny Śląsk był więc nieunikniony, gdyż żadna ze stron nie chciała zgodzić się na postulaty strony przeciwnej, ponadto poparcie państw zwycięskich Francji dla Polski, Wielkiej Brytanii i Włoch dla Niemiec powodowało, że obie strony w razie konfliktu zbrojnego liczyły na pomoc potężnych sojuszników.

Artykuł przygotowany w oparciu o następujące źródła i opracowania:

Album z okazji 120-lecia Sokolstwa Polskiego, [w:] Strona internetowa Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, www.sokol.pl.

Batowski Henryk, Między dwiema wojnami 1919-1939. Zarys Historii Dyplomatycznej, wyd. 2, Kraków 2001.

Czapliński Marek, Elżbieta Kaszuba, Gabriela Wąs, Rościsław Żerelik, Historia Śląsk, Wrocław 2002.

Czubiński Antoni, Dzieje Najnowsze Polski do roku 1945, Poznań 1994.

Czubiński Antoni, Historia Polski XX wieku, Poznań 2005.

Czubiński Antoni, Historia Powszechna XX wieku, Poznań 2003.

Długajczyk Edward, Górny Śląsk po powstaniach i plebiscycie, Katowice 1977.

Długajczyk Edward, Podział Górnego Śląska w 1922 roku [w:] Biblioteka Sejmiku Samorządu Województwa Katowickiego, z. 1, Katowice 1992.

Długajczyk Edward, Śląsk na przełomie wojny i pokoju 1918 roku [w:] Śląsk, nr 11, 2008.

Dobrzycki Wiesław, Powstania Śląskie, Warszawa 1971.

Eckert Marian, Historia Polski 1914-1939, Warszawa 1990.

Hanke Edward, Historia I Pułku Strzelców Bytomskich”, Chorzów 1939.

Hanke Edward, Trudy i oczekiwania. Wspomnienia lekarza, Warszawa 1965.

Hanke Edward, Trudy i oczekiwania. Wspomnienia lekarza, Warszawa 1965.

Hauser Przemysław, Walka Niemiec o utrzymanie prowincji śląskiej (październik 1918 – czerwiec 1919) [w:] Powstania śląskie i plebiscyt w procesie zrastania się Górnego Śląska z macierzą, pod red. Andrzeja Brożka, Bytom 1993.

Jędruszczak Tadeusz, Powstania Śląskie 1919-1920-1921, wyd. 4, Katowice 1959.

Kawalec Krzysztof, Roman Dmowski, Wrocław – Warszawa – Kraków 2005.

Kowalski Włodzimierz Tadeusz, Rok 1918, Warszawa 1978.

Krasuski Henryk, Historia Rzeszy Niemieckiej 1871 – 1945, Poznań 1969.

Lenard Stanisław Bogusław, Wywiał Ireneusz, Historia Polski w datach, Warszawa 2000.

Łukomski Grzegorz, Powstania Śląskie a wojna polsko-bolszewicka 1918-1921, [w:] Powstania śląskie i plebiscyt w procesie zrastania się Górnego Śląska z macierzą, pod red. Andrzeja Brożka, Bytom 1993.

Moś Wojciech, Wojsko polskie i organizacje paramilitarne na Śląsku w latach 1922-1939, Katowice-Bytom 1997.

Na granicy. Rzecz o czasach, ludziach i miejscach, wyd. 2, Gliwice 2008.

Olszewski Marian, Powstanie Wielkopolskie 1918-1919, Poznań 1978.

Osica Janusz, O kształt Odrodzonej. Walka o granice, Warszawa 1978.

Pajewski Janusz, Historia Powszechna 1871-1918, Warszawa 2002.

Parys Paweł, Śląsk na przełomie wojny i pokoju 1918 roku [w:] Śląsk, nr 11, 2008.

Popiołek Kazimierz, Górnego Śląska droga do wolności, wyd.2, Katowice 1967.

Powstania śląskie i plebiscyt w procesie zrastania się Górnego Śląska z macierzą, pod red. Andrzeja Brożka, Bytom 1993.

Przewłocki Jan, Stosunek mocarstw zachodnioeuropejskich do problemów Górnego Śląska w latach 1918-1939, Warszawa-Kraków 1978.

Przewłocki Jan, Władysław Zieliński, Plebiscyt górnośląski, [w:] W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Ryżewski Wacław, Drugie powstanie śląskie, [w:] W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Ryżewski Wacław, Trzecie powstanie śląskie (Węzłowe problemy walk zbrojnych), [w:] W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Sanecki Tomasz, Dzieje I Pułku Strzelców Bytomskich ze szczególnym uwzględnieniem jego udziału w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 roku, Katowice 2007.

Sanecki Tomasz, Pułk Strzelców Bytomskich w wojnie 1920 roku, [w:] Śląsk, nr 8, Katowice 2007.

Sierpowski Stanisław, Polityka zagraniczna Polski międzywojennej, [w:] Dzieje narodu i państwa polskiego, t III, pod red. Józefa Buszki, Andrzeja Garlickiego, Warszawa 1994.

Suleja Włodzimierz, Józef Piłsudski, wyd. 2, Wrocław – Warszawa – Kraków 2004.

Szelong Krzysztof, Gra o Zaolzie czy gra Zaolziem?, [w:] Rzeczpospolita – dodatek Kresy.

Ustawa konstytucyjna z dnia 15 lipca 1920 r. zawierająca statut organiczny Województwa Śląskiego (Dz. U. Nr 73, poz. 497, art. 4 – 12).

W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Wrzosek Mieczysław, Działania bojowe w czasie pierwszego powstania śląskiego, [w:] W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Wrzosek Mieczysław, Powstania śląskie 1919-1921, Zarys działań bojowych, Warszawa 1971.

Wrzosek Mieczysław, Ważniejsze problemy badawcze powstań śląskich i plebiscytu [w:] Powstania śląskie i plebiscyt w procesie zrastania się Górnego Śląska z macierzą, pod red. Andrzeja Brożka, Bytom 1993.

Zieliński Henryk, Społeczno-polityczne podłoże powstań śląskich, [w:] W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Fot. Stanisław Krzyżowski (pierwszy od prawej) we wrześniu 1919 w Dziedzicach, po akcji inicjującej I powstanie śląskie (w północnej części powiatu pszczyńskiego), źródło: AASK, za Wikimedia Commons.