Próby reform za Ludwika XVI we Francji

Wraz z końcem panowania Ludwika XV zakończyła się kilkudziesięcioletnia era dobrobytu, na której skorzystali najwięcej właściciele renty gruntowej, a więc głównie szlachta i wyższe duchowieństwo. Własnością szlachty było około 25% gruntów uprawnych i w jej ręku znajdowała się większość dóbr lennych, co dawało w sumie, przeszło jedną trzecią zbiorów przeznaczonych na rynek. Duchowieństwo miało 10% gruntów oraz pobierało dziesięciny zbożowe. Dochody z ziemi i feudalnych świadczeń nie wyczerpały dochodów stanów uprzywilejowanych, których przedstawiciele lokowali kapitały w handlu, przemyśle i operacjach kredytowych, pobierali honoraria w sądach i opłaty za posługi religijne oraz otrzymywali pensje ze skarbu królewskiego, czy to za rzeczywistą służbę w administracji, czy to jako synekury dworskie.

W 1774 roku wstępując na tron 20 letni Ludwik XVI otrzymał w spadku po ojcu potężny deficyt budżetowy, który wynosił 300 000 000 milionów liwrów, ale także kryzys polityki zagranicznej Francji po przegranej wojnie siedmioletniej i utracie kolonii na rzecz Anglii. Młody Ludwik XVI poprzez chęć wprowadzenia reform ustrojowych chciał uzdrowić Francję i wciąż miał nadzieje, że uratuje dawny system wprowadzony przez Ludwika XIV, jednak jak pokażą fakty jego reformy były zbyt skromne, niekonsekwentne, a wreszcie – szybko cofane i zastępowane innymi, mimo że autorami tych reform byli wybitni specjaliście w swoich dziedzinach.

Pierwszy z nich Anne Turgot dawny energiczny intendent Limoges, zwolennik ekonomicznego liberalizmu wszedł do rządu 19 lipca 1774 roku jako minister finansów. Swe reformy rozpoczął od ustanowienia wolnego handlu zbożem, co spowodowało natychmiastowe podwyżki cen chleba, co wywołało w Paryżu i na wsi zaburzenia społeczne. W styczniu 1776 Turgot rozpoczął reformy zakrojone na szeroką skale, między innymi przedstawił Radzie Królewskiej aż 6 projektów edyktów, największe poruszenie wywołała jednak likwidacja systemu cechowego i wolność uprawiania reglamentowanych dotąd zawodów, a także zniesienie Szarwarków Królewskich, – czyli obowiązkowego dostarczania ludzi i wozów do robót publicznych przy mostach, drogach, nakładany przez państwo na ludność wiejską. Zamiast Szarwarków Turgot wprowadził podatek drogowy, który obciążał również szlachtę i duchowieństwo. Poza tymi reformami przestawił projekty wprowadzenia jako organów reprezentacji społecznej – zgromadzeń lokalnych (gminnych, okręgowych, prowincjonalnych, narodowych) pochodzących z wyborów cenzusowych (chodziło o cenzus majątkowy), co powodowałoby uznanie części praw politycznych burżuazji i zamożnego chłopstwa. Owe ciała miały być odpowiedzialne za roboty publiczne i rozdział podatków. Jednak jego projekty reform mające na celu przede wszystkim uzdrowić system finansów państwa spotkały się z ostrym sprzeciwem nie tylko parlamentów, ale również bogatych kupców, starszyzny cechowej, a także dzierżawców podatków. Turgot nie mający poparcia ze strony dworu, Ludwika XVI, a co najważniejsze nienawidziła go żona króla Maria Antonina, która nawoływała do jego odwołania, co też nastąpiło 13 maja 1776 roku. Turgot pozostawił po sobie jednak program, który stał się jedynym pozytywnym programem bankrutującej monarchii, złamanie przywilejów fiskalnych poprzez odwołanie się do ogółu podatników. Przyjęcie takiego programu oznaczało wejście na drogę samoograniczenia absolutyzmu, prowadzącą do monarchii parlamentarnej, opartej na zasadzie cenzusowej, co próbował wprowadzić Turgot, jego następcom nie pozostanie nic innego jak wracać do jego projektów, by ratować Francję.

Następcą Turgota został bankier szwajcarski Jacques Necker, poprzez uzyskane z Holandii pożyczki mógł na pewien czas uspokoić sytuację finansową we Francji, ale jego próby ograniczenia kolosalnych pensji płaconych członkom rodziny królewskiej, dygnitarzom i arystokracji nie powiodły się. Necker zasłużył się jedynie reformami w duchu absolutyzmu oświeconego (zniesienie tortur w śledztwie, poddaństwa w dobrach królewskich), by zainteresować społeczeństwo biegiem spraw państwowych, wprowadził na próbę w kilku prowincjach zgromadzenia doradcze. Jednak wciąż powiększający się deficyt budżetu, który wzrósł za rządów Neckera o 600 milionów liwrów, zmusił go do powrotu do projektów Turgota i zaczął poza stanami tworzyć zgromadzenia prowincjonalne, a ponadto jego żądania kontroli nad wydatkami ministerstw marynarki i wojny spotkały się z opozycją arystokracji dworskiej i protestami parlamentów. Jednak jego upadek należy wiązać z opublikowanym 19 lutego 1781 roku sprawozdaniu z faktycznego stanu finansów państwa. Był to opublikowany po raz pierwszy publicznie budżet Francji, ale Necker podał w nim fałszywe dane, zapowiadał 256 milionów liwrów dochodu i 254 miliony liwrów wydatków. Jego przeciwnicy jak hrabia Maurepas i Vergennes przedstawili własne wizje budżetu państwa, w którym był widoczny deficyt budżetu państwa. Necker broniąc swego projektu budżetu oskarżył i szczegółowo ujawnił rozrzutność dworu królewskiego, co przyczyniło się do jego dymisji 19 maja 1781 roku. Realnie patrząc Necker nie miał żadnych szans na zmniejszenie zadłużenia skarbu państwa, gdyż Francja od 1778 oficjalnie prowadziła wojnę z Anglią, popierając walkę o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Ta wojna w ostatecznym rozrachunku kosztowała Francję około 2 miliardów liwrów, Necker będący ministrem finansów musiał ciągle zadłużać skarb państwa, a stosowane przez niego półśrodki nie były w stanie zapobiec ruinie finansów państwa.

Toteż jego następca Charles Aleksander Callon uważał, że Francja jest krajem na tyle bogatym, aby bez większego wysiłku finansowego pokryć wydatki rządowe. Projekt ministra miał na celu pobudzić wytwórczość krajową, chciał po raz kolejny zniesienia szarwarków królewskich, ograniczeń w wolnym handlu zbożem, zniesienia wewnętrznych taryf celnych, akcyzy na wyroby manufaktur, a dotychczasowy system podatkowy miał być uzupełniony podatkiem dochodowo-gruntowym, pobieranym od wszystkich stanów i we wszystkich prowincjach (od 2,5% do 5% dochodu w zależności od jakości ziemi). W przeprowadzeniu reformy miały współpracować z intendentami doradcze zgromadzenia prowincjonalne wybierane przez podatników, niezależnie od ich przynależności stanowej, cenzus wyborczy miał być stosunkowo niski (roczny dochód z ziemi 600 liwrów). Jednak Callone, mimo że pozyskał do swoich projektów króla, wiedział, że parlamenty nie zgodzą się na przyjęcie takich edyktów. Callone myślał o zwołaniu Stanów Generalnych, które od 1614 roku nie były dotąd zwoływane, ale obawiając się przewagi arystokracji i duchowieństwa, wykorzystał inna furtkę, między innymi wykorzystał precedens z 1626 roku i chciał powołać grono osób, których decyzja będzie wiążąca dla parlamentów. W ten sposób na wniosek ministra Ludwik XVI w lutym 1787 wyznaczył 142 notabli, lecz przewidywania Callona nie sprawdziły się. Zgromadzenie Notabli poparło jedynie idee wolnego handlu i zniesienie ceł wewnętrznych, ale najważniejsza reforma podatek gruntowy został przez wszystkich odrzucony. Ponadto Zgromadzenie potwierdziło fakt, że stan finansowy państwa jest krytyczny, ale uznało, że nie posiada odpowiednich kompetencji do jego oddłużenia i sprawę oddało parlamentom. Taka sytuacja spowodowała, że Calonn odwołał się do opinii publicznej zasypując kraj swym „Powiadomieniem”, w którym przemawiając w imieniu króla krytykował przywileje i system fiskalny faworyzujący bogatych, a krzywdzący biednych. „Powiadomienie” stało się przyczyna upadku Callona, który 8 kwietnia 1787 został zdymisjonowany.

Ostatnim ministrem finansów, który mógł ratować finanse państwa był arcybiskup Tuluzy Lomenie de Brienne. W maju 1787 rozwiązał Zgromadzenie Notabli, a poprzez modyfikację projektów Calonna zyskał poparcie parlamentów, które zarejestrowały bez oporu edykty o wolności handlu zbożem i zgromadzeniach prowincjonalnych, ale sprzeciwiły się podatkowi gruntowemu, co spowodowało, że Ludwik XVI wygnał parlament paryski do Troyes, który dopiero po deklaracji Brienne, który miał zrezygnować z podatku powszechnego wrócił do Paryża. Jednak wkrótce doszło do kolejnego konfliktu z parlamentami, Brienne chciał zaciągnąć nowe pożyczki na ratowanie finansów państwa, ale parlament nie zgodził się na 420 milionową pożyczkę i w maju 1788 uchwalił program zmian ustroju w duchu liberalno-arystokratycznym, gdzie przedstawiono 5 zasad: prawo dynastii do tronu i jej sukcesji, prawo narodu do zwoływania Stanów Generalnych w przypadku uchwał o podatkach, prawa i przywileje prowincji są nietykalne, prawo parlamentów do badań treści ustaw i rejestracji tylko tych, które są zgodne z prawem Francji, prawo obywatela do swobodnego dostępu do sądu i nieusuwalności sędziów. Jednak uchwalenie tych ustaw doprowadziło do konfliktu z rządem, który przygotował przy pomocy ministra Lamoignon kilka edyktów wymierzonych przeciw parlamentom, między innymi: odebrano parlamentom prawo rejestracji ustaw, przekazano je trybunałowi zależnemu od dworu, nowa organizacja sądów skurczyła znacznie uprawnienia parlamentów, a sądownictwo senioralne ograniczono przez wzrost kompetencji sądów królewskich. Przedstawione wyżej edykty parlamentów i rządu nie były reformami, lecz przede wszystkich były obrazem walki, jaka toczyła się we Francji na najwyższych szczeblach władzy, taka sytuacja doprowadziła do wystąpień ludności na ulicach Paryża, Rennes, Tuluzy, Grenobl, żądano zwołania Stanów Generalnych, na co zgodził się Lomenie de Brienne, który po ogłoszeniu tej decyzji podał się do dymisji. Wraz z jego ustąpieniem załamała się ostatnia próba modernizacji państwa: Brienne miał, bowiem w zanadrzu interesujące projekty dalszych reform sadowych (likwidacja sądów patrymonialnych), administracyjnych (osłabienie pozycji intendentów prawami zgromadzeń prowincjonalnych), wojskowych czy kościelnych. Wszystkie jego projekty uwzględniały pozycję arystokracji i kleru, a także ich przywileje, ale brak zgody warstw uprzywilejowanych doprowadzał do fiaska nie tylko reformy Brienne, ale i jego poprzedników.

Po upadku Lomenie de Brienne Ludwik XVI powołał po raz drugi do rządu Neckera, był to jednak desperacki krok, sam Necker który za wszelką cenę chciał zniesienia przywilejów podatkowych, obawiał się, że stany uprzywilejowane ponownie nie zgodą się na nowe edykty, toteż podjął decyzje, aby podwoić reprezentacje stanu trzeciego. Mimo tego, że w grudniu 1788 Rada Królewska pod naciskiem Neckera zgodziła się na podwojenie reprezentacji trzeciego stanu, a sam Necker zamierzał wprowadzić praktykę głosowania wspólnego w sprawach podatkowych, zaś rozdzielnie w sprawach konstytucyjnych, nie mógł już powstrzymać wypadków, które nastąpiły w 1789 roku.

Podsumowując próby reform wprowadzanych za panowania Ludwika XVI należy zauważyć, że choć sam był władcą nieudolnym, który nie potrafił podjąć samodzielnie decyzji, był otoczony wybitnymi jednostkami, które próbowały ratować wielki kryzys finansowy państwa. Należy stwierdzić, że projekty reform przedstawianych przez kolejnych ministrów finansów gdyby zostały wprowadzone mogłyby uratować Francję przed bankructwem, ale zbyt potężna pozycja arystokracji i duchowieństwa, a także parlamentów, które nie zgadzały się na żadne ustępstwa wobec niższych grup społecznych, powodowała pogrążanie się Francji w długach. Również niezdecydowana postawa Ludwika XVI, który nie potrafił stanowczo poprzeć swych ministrów i w sytuacji, kiedy tracili oni poparcie wśród najzamożniejszych grup społecznych natychmiast ich odwoływał. Ponadto uwikłanie się Francji w wojnę o niepodległość Stanów Zjednoczonych, rozrzutność dworu, w tym przede wszystkim Marii Antoniny, idące w tysiącach liwrów pensje dla przedstawicieli dworu, arystokratów powodowały narastanie długu państwowego, co doprowadziło do sytuacji, w której skarb państwa stał się nie wypłacalny. Należy, więc przyjąć, że kryzys finansowy monarchii francuskiej stał się jednym z głównych powodów wybuchu niezadowolenia społecznego, który miał na celu obalenie istniejącego stanu rzeczy i doprowadził do wybuchu rewolucji w 1789 roku.

Artykuł przygotowany w oparciu o następujące opracowania:

Baszkiewicz Jan, Ludwik XVI, wyd. Ossolineum 1985;

Baszkiewicz Jan, Historia Francji, wyd. Ossolineum 1985;

Żywczyński Mieczysław, Historia Powszechna 1789-1870, wyd. 11, Warszawa 2002.

Fot. Król Francji Ludwik XVI - źródło/autor: Muzeum Narodowe pałaców Wersalu i Trianon