Polsko-czeskie spory graniczne w XX wieku

Ostatnim epizodem sprawy Śląska, o który walczyli Polacy po odzyskaniu niepodległości była kwestia Śląska Cieszyńskiego. Konflikt wybuchł już w 1918 tuż po powstaniu niepodległej Polski i Czechosłowacji. Rozpad Monarchii Austro-Węgierskiej w 1918 roku spowodował powstanie kilku niepodległych państw, które nie ustrzegły się rywalizacji z sąsiadami o swe granice. Wśród rywalizujących państw były Polska i Czechosłowacja, a spór między nimi rozgorzał o przynależność Śląska Cieszyńskiego. Już 19 października 1918 roku w Cieszynie powstała Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego z ks. Józefem Londzinem, Tadeuszem Riegerem i Janem Michejdą na czele. 27 października odbył się polski wiec w Cieszynie, który uznał Polaków za jedynych włodarzy Śląska Cieszyńskiego i zadeklarował że kraina ta należy do Polski. 28 października w Pradze proklamowano Republikę Czechosłowacji, a rząd czeski wobec stanowiska polskiego rozpoczął stanowcze działania powołując w Ostrawie Zemsky Narodni Vybor pro Slezsko, który 1 listopada wydał odezwę zapowiadającą objęcie władzy w imieniu państwa Czechosłowackiego.

Po stronie polskiej już 30 października Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego uroczyście ogłosiła objęcie władzy w Księstwie Cieszyńskim i jego przynależność do niepodległej Polski. W nocy z 31 października na 1 listopada 1918 roku polscy oficerowie opanowali garnizon w Cieszynie i wywiesili polskie flagi. Prawie natychmiast większość Śląska Cieszyńskiego (z wyjątkiem powiaty frysztackiego) znalazła się w rękach polskich. W zachodniej części Księstwa Cieszyńskiego tak samo zachowali się Czesi. Dopiero w dniach 2-5 listopada z inicjatywy czeskiej doszło do porozumienia i obie rady podpisały umowy o tymczasowym rozgraniczeniu Śląska Cieszyńskiego, zgodnie z którą w polskiej części zostały powiaty bielski, cieszyński, część frysztackiego i bogate w węgiel kamienny Zagłębie Karwińskie. Umowa ta, wyraźnie korzystniejsza dla strony polskiej, choć zaakceptowana przez rząd warszawski, w Czechosłowacji wywołała burzliwe protesty. 28 listopada 1918 roku dekret Naczelnika Państwa ogłosił wybory do Sejmu Ustawodawczego również w zajętej przez Polaków części Księstwa Cieszyńskiego, co rząd czechosłowacki uznał to za naruszenie umowy listopadowej i zażądał wycofania wojsk polskich ze spornych terenów. Rząd czeski domagał się obsadzenia spornych terenów przez wojska francuskie oraz starał się pozyskać poparcie Ententy, domagając się poparcia dla podziału Śląska Cieszyńskiego pod względem gospodarczym. Polska strona natomiast domagała się podziału Śląska Cieszyńskiego według zasady etnograficznej i w żaden sposób nie chciała zaognienia sporu z Czechosłowacją, okazując postawę pojednawczą, przejawianą w proponowanych rozwiązaniach, co jednak na niewiele się zdało. Jeszcze inaczej zachowali się separatyści Józefa Kożdonia, którzy chcieli utrzymania związków Śląska Cieszyńskiego z Austrią, a gdy to okazało się nierealne poparli stanowisko Czechosłowacji, która 23 stycznia 1919 roku rozpoczęła ofensywę na polskiej stronie Śląskiej Cieszyńskiego. Ofensywę wojsk czeskich udało się powstrzymać pod Skoczowem, a front ustalił się na Górnej Wiśle, wobec czego doszło do podpisania zawieszenia broni.

Pod naciskiem mocarstw zachodnich zawarto polsko-czechosłowacką umowę o tymczasowym rozgraniczeniu. Rząd praski z przyczyn tak historycznych jaki i gospodarczych domagał się przyłączenia do Czechosłowacji całego historycznego Śląska Cieszyńskiego aż po rzekę Białkę. Powoływał się między innymi na fakt, że kolej Bohumin-Koszyce jest jedynym połączeniem Czech ze Słowacją. Ostatecznie o losach Śląska Cieszyńskiego, zgodnie z decyzją mocarstw zwycięskich 27 listopada 1919 miał zadecydować plebiscyt. W kwietniu 1920 roku rząd polski odrzucił jednak możliwość przeprowadzenia plebiscytu i wobec ciężkiej sytuacji na froncie wojny polsko-bolszewickiej 10 lipca 1920 roku zgodził się na rozstrzygnięcie podyktowane przez Radę Ambasadorów wielkich mocarstw. Decyzja w sprawie odrzucenia plebiscytu, mającego zadecydować o podziale Śląska Cieszyńskiego, jak również wyrażenie zgody przez rząd polski na poddanie się woli Rady Ambasadorów zapadła podczas lipcowej konferencji w Spa. Zgodnie z decyzją Rady Ambasadorów ogłoszoną 28 lipca 1920 roku dokonano ostatecznego podziału Śląska Cieszyńskiego. Polska otrzymała jedynie powiat bielski i część cieszyńskiego aż po rzekę Olzę w sumie 1012 km² z 141 tysiącami mieszkańców. Po stronie czeskiej na 293 tysiące ludności zostało około 75 – 100 tysiące Polaków, wszystkie kopalnie węgla kamiennego i ważny węzeł kolejowy w Bohuminie. Ostatecznie zarówno Polska jak i Czechosłowacja objęły władzę nad swoim terytorium 10 sierpnia 1920 roku. Do czasu utworzenia województwa śląskiego – do którego został włączony Śląsk Cieszyński – pełnię władzy nad tym terenem objął komisarz rządowy Z. Żurawski.

Konflikt polsko-czeski doprowadził do trwałego popsucia stosunków między Polską i Czechosłowacją, a ich kulminacja nastąpiła w 1938 roku, kiedy Polska dokonała zajęcia Zaolzia. W 1938 roku mniejszość polska wyraźnie pod dyktando Warszawy wysunęła wówczas żądanie autonomii Zaolzia. Rząd polski wykorzystując kryzys monachijski zażądał oddania Zaolzia Polsce, wystosowując ultimatum do rządu czechosłowackiego, zaś ten wobec postanowień monachijskich z 30 września 1938 roku był bezsilny oraz osamotniony i wobec groźby użycia siły przez Polskę musiał się zgodzić na odstąpienie spornego obszaru. 2 października 1938 roku specjalnie wydzielona do przejęcia Zaolzia Grupa Operacyjna gen. Władysława Boronowskiego przekroczyła granicę i przejęła sporny teren. Polska (jak również województwo śląskie do którego włączono zajęty obszar Zaolzia) powiększyła się o 869 km², terenu zamieszkanego przez 216 tysięcy ludności, w tym około 100 tysięcy Polaków, 100 tysięcy Czechów i około 20 tysięcy Niemców.

Działania rządu polskiego, które zostały entuzjastycznie przyjęte w Polsce i przez Polaków zamieszkujących Zaolzie, zostały ostro skrytykowane w świecie, dając tym samym powody do przytaczania sugestii, że rząd polski współpracował z hitlerowskimi Niemcami w rozbiorze Czechosłowacji. Sprawa zajęcia Zaolzia przez Polskę w 1938 roku kładła już wówczas cień na stosunki między obu państwami i stała się również zarzewiem konfliktu politycznego po zakończeniu II wojny światowej, kiedy ponownie doszło do sporu granicznego o Śląsk Cieszyńskim między Polską a Czechosłowacją, rozwiązanego dopiero pod naciskiem Związku Radzieckiego 10 marca 1947 roku, kiedy podpisano polsko-czechosłowacki układ o przyjaźni. Formalnie jednak dopiero umowa z 13 kwietnia 1958 roku o wytyczeniu granicy między Polską a Czechosłowacją zakończyła ostatecznie spory graniczne między oboma państwami.

Artykuł przygotowany w oparciu o następujące opracowania:

Batowski Henryk, Między dwiema wojnami 1919-1939, Kraków 2001;

Czubiński Antoni , Historia Powszechna XX wieku, Poznań 2003;

Czubiński Antoni, Historia Polski XX wieku, wyd. 2, Poznań 2005;

Historia Śląska, pod red. Marka Czaplińskiego, Elżbiety Kaszuba, Gabriela Wąsa, Rościsława Żerelika, Wrocław 2002.

Fot. Strona z Poradnika Gospodarskiego z informacją o przejęciu Zaolzia przez Wojsko Polskie w 1938 roku, źródło: Szczęsny Jaxa-Bykowski (1898-1940).