Polska Organizacja Wojskowa przed II powstaniem śląskim

Upadek I powstania śląskiego spowodował głęboki kryzys w Polskiej Organizacji Wojskowej. Większość powstańców, którzy wraz z rodzinami schronili się po stronie polskiej, przebywali w polskich obozach dla uchodźców. 1 października 1919 roku w wyniku polsko-niemieckich rokowań doszło do podpisania umowy, na podstawie której Niemcy zgodzili się na całkowitą amnestię dla uczestników powstania, co umożliwiło im powrót w strony rodzinne. Kryzys w Polskiej Organizacji Wojskowej w praktyce doprowadził nie tylko do zaniku jej działalności, lecz niemal do rozpadu organizacji, którą trzeba było odbudować później niemal od nowa. Przyczyny tego kryzysu były wielorakie: klęska militarna powstania, wzmożony terror zaborcy oraz ucieczka większości peowiaków, którzy schronili się w granicach Polski. Ponadto czołowi działacze POW nie mieli sprecyzowanego programu, część z nich chciała zakończenia działalności konspiracyjnej, a nawet likwidacji organizacji. Część działaczy, którzy chcieli dalszego istnienia POW, wyrażała pogląd, że organizacja powinna zajmować się przede wszystkim pracą propagandową, koncentrować swą energię na niwie kulturalno-oświatowej. Pewne zmiany w nastrojach nastąpiły już w początkach 1920 roku, jednak już u schyłku 1919 roku wznowiły swą działalność komórki terenowe w okręgu przemysłowym i w powiatach południowych, a w ślad za nimi ożywiły się powiaty lublinieckie i oleski. Pozostałe powiaty na zachodzie w tym powiaty opolski i strzelecki. W powiatach wschodnich podjęto pracę konspiracyjną praktycznie od nowa, albowiem do 1919 roku nie były one objęte działalnością organizacyjną.

Sytuacja na Śląsku zmieniła się na początku 1920 roku, wtedy to władzę nad obszarem Górnego Śląska przejęła Międzysojusznicza Komisja Rządząca, która miała przeprowadzić plebiscyt, którego wyniki miały zadecydować o przynależności Górnego Śląska. Dowództwo Polskiej Organizacji Wojskowej z kapitanem Alfonsem Zgrzebniokiem na czele, które ukonstytuowało się w grudniu 1919 roku, opracowało wiosną 1920 roku nowe metody pracy konspiracyjnej, dostosowując się do zmienionych warunków zewnętrznych. Wprowadzono m.in.: nowy system kierowania organizacją, którego strukturę zbliżono do wzorów przyjętych w regularnych siłach zbrojnych, przyjęto zasadę jednolitego i scentralizowanego dowodzenia, dowództwo główne odpowiedzialne było za podejmowanie głównych decyzji, które były następnie rozsyłane do podległych jednostkom organizacyjnym w terenie. Zmieniono również zasady poboru do organizacji, wprowadzono zasady tajności, która miała swoje odzwierciedlenie w strukturze organizacyjnej, w systemie łączności i powiadamiania oraz w łączności.

Wyraźne ożywienie działalności Polskiej Organizacji Wojskowej nastąpił u schyłku wiosny 1920 roku, gdy kampania plebiscytowa wkroczyła w fazę napiętej walki. Działalność bojówek KOOS i innych niemieckich organizacji militarnych potęgowała się w okresie akcji plebiscytowej, które odczuwali Polacy, wobec czego domagali się skutecznej obrony od swych przywódców. Temu przeświadczeniu wychodziła naprzeciw Polska Organizacji Wojskowa, która podjęła się ochrony polskiej działalności plebiscytowej. POW nie rezygnowała z walki zbrojnej, jednak odkładała ją na później, uznając za najpilniejsze swe zadanie stworzenie ludności polskiej pomyślnych warunków do prowadzenia akcji plebiscytowej i przygotowania się do ewentualnej zbrojnej samoobrony, na wypadek gdyby Niemcy uniemożliwiły Polaków prowadzenie takiej działalności. W czerwcu i lipcu 1920 roku dokonano podziału struktury organizacyjnej według podziału terytorialnego. Cały obszar plebiscytowy podzielono pod względem wojskowo-administracyjnym – początkowo na 6, a następnie na 9 okręgów, a każdy z nich obejmował od jednego do trzech powiatów. Okręgi dzieliły się na rejony (zwane też obwodami), którym podlegało od kilku do kilkunastu gmin. Najniższą komórkę organizacyjną stanowiły organizacje w poszczególnych miejscowościach. Okręg był najwyższym, samodzielnym ogniwem w sieci terenowej. W skład I, II i III okręgu weszły kolejno największe terytorialnie północne powiaty o charakterze rolniczym, tj. lubliniecki, oleski, kluczborski i opolski, gdzie sieć terenowa była średnio rozwinięta. Powiat strzelecki stanowił IV okręg, V okręg obejmował powiaty położone po lewej stronie Odry, gdzie komórki terenowe były słabe liczebnie, a działalność konspiracyjna utrudniona z uwagi na niekorzystny układ stosunków narodowościowych.

W skład okręgów od VI do IX weszły najludniejsze i najbardziej dynamiczne pod względem operatywności organizatorskiej powiaty górnośląskiego okręgu przemysłowego oraz powiaty południowe. Nowy podział administracyjno-wojskowy przyjęty w czerwcu 1920 roku, nie przyjął się jednak do wybuchu II powstania śląskiego, jednak wobec rozwoju Polskiej Organizacji Wojskowej wzrosło bezpieczeństwo wśród ludności polskiej, zwłaszcza na terenach położonych po prawej stronie Odry. POW w kwietniu 1920 roku liczyła 5 tysięcy członków, w maju – 7 tysięcy członków, zaś w lipcu ok. 14 tysięcy członków. Na terenie Górnego Śląska znajdował się wówczas ponad 3 tysięcy karabinów, 15 sztuk broni maszynowej i zapasy amunicji.

Polska Organizacja Wojskowa miała również swoje filie – jedną z nich była organizacja zdemobilizowanych żołnierzy armii generała Józefa Hallera skupiająca Górnoślązaków, działająca pod szyldem Związku Samopomocy Byłych Jeńców Polaków. Liczyła ona kilka tysięcy członków, a jej organizacja zbliżona była do struktur POW, stanowiąc w rzeczywistości jej najbliższy obwód. Odnowienie, rozwój i reorganizacja Polskiej Organizacji Wojskowej wzbudziła wśród ludności polskiej nie tylko poczucie bezpieczeństwa i woli oporu, ale również stanowiła realną siłę, która mogła przeciwstawić się siłom niemieckim. Pod koniec lipca 1920 roku, gdy napięcie wzrastało, Dowództwo Główne POW, licząc się z rzeczywistością, opracowało elementy założeń operacyjnych, na wypadek zagrożenia ze strony Niemiec. W razie konfliktu przewidywano opanowanie okręgu przemysłowego siłami kilku pułków powstańczych, zaś ostatecznym celem wystąpienia miało być opanowanie obszaru położonego po prawej stronie Odry, gdzie zdecydowaną większość ludności stanowili Polacy. W myśl założeń obszar plebiscytowy podzielono pod względem operacyjno-administracyjnym na 3 różne strefy. Pierwsza obejmowała obszar okręgu przemysłowego, stanowiący bazę operacyjną powstania. Siły powstańcze, skupione na tym obszarze, były w stanie nie tylko opanować go, ale i wesprzeć następnie powstańców na terenach zachodnich i północnych. Do drugiej strefy należały powiaty rolnicze na południu, powiat lubliniecki i strzelecki na północy, zaś do trzeciej strefy należały ziemie zaodrzańskie oraz powiaty oleski i kluczborski.

Wysiłki prowadzone przez kierownictwo Polskiej Organizacji Wojskowej były jednak niedostateczne wobec głębokich rozdźwięków między Dowództwem Głównym POW a Kierownictwem Polskiego Komisariatu Plebiscytowego, a ściślej Wojciechem Korfantym, który dążył do ograniczenia przygotowań wojennych. Korfanty wykorzystując potknięcia Polskiej Organizacji Wojskowej wymusił od władz polskich w lipcu 1920 roku decyzję o rozwiązaniu POW. To spowodowało, że POW przeżywała po raz kolejny głęboki kryzys i nie była zdolna do podjęcia większych inicjatyw, albowiem znalazła się w stadium likwidacji.

Artykuł przygotowany w oparciu o następujące opracowania:

Album z okazji 120-lecia Sokolstwa Polskiego, [w:] Strona internetowa Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, www.sokol.pl.

Batowski Henryk, Między dwiema wojnami 1919-1939. Zarys Historii Dyplomatycznej, wyd. 2, Kraków 2001.

Czapliński Marek, Elżbieta Kaszuba, Gabriela Wąs, Rościsław Żerelik, Historia Śląsk, Wrocław 2002.

Czubiński Antoni, Dzieje Najnowsze Polski do roku 1945, Poznań 1994.

Czubiński Antoni, Historia Polski XX wieku, Poznań 2005.

Czubiński Antoni, Historia Powszechna XX wieku, Poznań 2003.

Długajczyk Edward, Górny Śląsk po powstaniach i plebiscycie, Katowice 1977.

Długajczyk Edward, Podział Górnego Śląska w 1922 roku [w:] Biblioteka Sejmiku Samorządu Województwa Katowickiego, z. 1, Katowice 1992.

Długajczyk Edward, Śląsk na przełomie wojny i pokoju 1918 roku [w:] Śląsk, nr 11, 2008.

Dobrzycki Wiesław, Powstania Śląskie, Warszawa 1971.

Eckert Marian, Historia Polski 1914-1939, Warszawa 1990.

Hanke Edward, Historia I Pułku Strzelców Bytomskich”, Chorzów 1939.

Hanke Edward, Trudy i oczekiwania. Wspomnienia lekarza, Warszawa 1965.

Hanke Edward, Trudy i oczekiwania. Wspomnienia lekarza, Warszawa 1965.

Hauser Przemysław, Walka Niemiec o utrzymanie prowincji śląskiej (październik 1918 – czerwiec 1919) [w:] Powstania śląskie i plebiscyt w procesie zrastania się Górnego Śląska z macierzą, pod red. Andrzeja Brożka, Bytom 1993.

Jędruszczak Tadeusz, Powstania Śląskie 1919-1920-1921, wyd. 4, Katowice 1959.

Kawalec Krzysztof, Roman Dmowski, Wrocław – Warszawa – Kraków 2005.

Kowalski Włodzimierz Tadeusz, Rok 1918, Warszawa 1978.

Krasuski Henryk, Historia Rzeszy Niemieckiej 1871 – 1945, Poznań 1969.

Lenard Stanisław Bogusław, Wywiał Ireneusz, Historia Polski w datach, Warszawa 2000.

Łukomski Grzegorz, Powstania Śląskie a wojna polsko-bolszewicka 1918-1921, [w:] Powstania śląskie i plebiscyt w procesie zrastania się Górnego Śląska z macierzą, pod red. Andrzeja Brożka, Bytom 1993.

Moś Wojciech, Wojsko polskie i organizacje paramilitarne na Śląsku w latach 1922-1939, Katowice-Bytom 1997.

Na granicy. Rzecz o czasach, ludziach i miejscach, wyd. 2, Gliwice 2008.

Olszewski Marian, Powstanie Wielkopolskie 1918-1919, Poznań 1978.

Osica Janusz, O kształt Odrodzonej. Walka o granice, Warszawa 1978.

Pajewski Janusz, Historia Powszechna 1871-1918, Warszawa 2002.

Parys Paweł, Śląsk na przełomie wojny i pokoju 1918 roku [w:] Śląsk, nr 11, 2008.

Popiołek Kazimierz, Górnego Śląska droga do wolności, wyd.2, Katowice 1967.

Powstania śląskie i plebiscyt w procesie zrastania się Górnego Śląska z macierzą, pod red. Andrzeja Brożka, Bytom 1993.

Przewłocki Jan, Stosunek mocarstw zachodnioeuropejskich do problemów Górnego Śląska w latach 1918-1939, Warszawa-Kraków 1978.

Przewłocki Jan, Władysław Zieliński, Plebiscyt górnośląski, [w:] W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Ryżewski Wacław, Drugie powstanie śląskie, [w:] W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Ryżewski Wacław, Trzecie powstanie śląskie (Węzłowe problemy walk zbrojnych), [w:] W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Sanecki Tomasz, Dzieje I Pułku Strzelców Bytomskich ze szczególnym uwzględnieniem jego udziału w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 roku, Katowice 2007.

Sanecki Tomasz, Pułk Strzelców Bytomskich w wojnie 1920 roku, [w:] Śląsk, nr 8, Katowice 2007.

Sierpowski Stanisław, Polityka zagraniczna Polski międzywojennej, [w:] Dzieje narodu i państwa polskiego, t III, pod red. Józefa Buszki, Andrzeja Garlickiego, Warszawa 1994.

Suleja Włodzimierz, Józef Piłsudski, wyd. 2, Wrocław – Warszawa – Kraków 2004.

Szelong Krzysztof, Gra o Zaolzie czy gra Zaolziem?, [w:] Rzeczpospolita – dodatek Kresy.

Ustawa konstytucyjna z dnia 15 lipca 1920 r. zawierająca statut organiczny Województwa Śląskiego (Dz. U. Nr 73, poz. 497, art. 4 – 12).

W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Wrzosek Mieczysław, Działania bojowe w czasie pierwszego powstania śląskiego, [w:] W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Wrzosek Mieczysław, Powstania śląskie 1919-1921, Zarys działań bojowych, Warszawa 1971.

Wrzosek Mieczysław, Ważniejsze problemy badawcze powstań śląskich i plebiscytu [w:] Powstania śląskie i plebiscyt w procesie zrastania się Górnego Śląska z macierzą, pod red. Andrzeja Brożka, Bytom 1993.

Zieliński Henryk, Społeczno-polityczne podłoże powstań śląskich, [w:] W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Fot. POW Górnego Śląska w 1914 roku, Panteon Polski. 1925, nr 1 (1 I 1925), s. 10, Szlakiem Józefa Piłsudskiego; Warszawa: Wydawnictwo "Ra"; 1939; s. 47, data 1914, za Wikimedia Commons.