Polityka zagraniczna Stanów Zjednoczonych w 1945 – 1960

Historię powojennej polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych należy łączyć z ogólnoświatową rywalizacją pomiędzy mocarstwami zachodnimi a blokiem radzieckim. Kiedy w latach 1945-1950 ukształtowała się ideologia zimnej wojny, Stany Zjednoczone sformułowały swoją strategię, zwaną „polityką powstrzymywania”, która w różnej postaci i z różnym natężeniem wyznaczała kierunek amerykańskiej polityki zagranicznej w następnym czterdziestoleciu. Celem referatu jest przybliżenie najważniejszych aspektów polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych w latach 1945-1960, zwanych erą Trumana-Eisenhowera. To właśnie za czasów prezydentury Harrego Trumana Stany Zjednoczone weszły w okres zimnej wojny i musiały stawić czoło aktywnej i niebezpiecznej dla Stanów Zjednoczonych polityki Związku Radzieckiego. Już podczas spotkania Wielkiej Trójki w Poczdamie w lipcu 1945 roku doszło do spięć między koalicjantami, w sprawie między innymi reparacji niemieckich dla Związku Radzieckiego i nie przestrzegania przez Stalina kwestii przeprowadzenia wolnych i demokratycznych wyborów w Polsce.

Celem prezydenta Trumana było jednak jak najszybsze zakończenie wojny, dlatego zdecydował się użyć broni nuklearnej na terytorium Japonii. Efektem użycia broni atomowej było nie tylko zakończenie wojny z Japonia 2 września 1945 roku, ale również pokazanie całemu światu, a przed wszystkim Związkowi Radzieckiemu, że Stany Zjednoczone posiadają broń, która jest w stanie rozstrzygać losy wojny, co mogło być straszakiem dla zbyt aktywnej polityki Stalina. Taka sytuacja związana była z tym, że w Stanach Zjednoczonych utrzymywało się poczucie niepewności ze względu na ewentualny konflikt ze Związkiem Radzieckim, dlatego prezydent Truman kładł poważny nacisk na rozbudowę amerykańskiego systemu bezpieczeństwa narodowego, tworząc między innymi Radę Bezpieczeństwa Narodowego, mającą służyć za ciało koordynujące politykę obronną, jak również Centralną Agencję Wywiadowczą, której zadaniem było usystematyzowanie i prowadzenie prac wywiadu na cały świecie, co było widoczne przez cały okres zimnej wojny. Już na początku 1947 roku administracja Trumana opracowała strategię prowadzenia zimnej wojny, która polegała na tym, aby zapełnić polityczną próżnię powstałą na obrzeżach radzieckiego imperium amerykańskim potencjałem wojskowym i gospodarczym, przeciwstawiając radzieckiej ekspansji siłę, z którą musiała się liczyć i zmuszać oponenta do podejmowania rozważnych, a przede wszystkim pokojowych kroków. Sytuacja ta została uwidoczniona, kiedy 12 marca 1947 roku rząd brytyjski zaprzestał niesienia pomocy Grecji w zażegnywaniu komunistycznego powstania, wtedy prezydent Truman ogłosił tzw. Doktrynę Trumana, która wzywała nie tylko do pomocy Grecji czy Turcji, ale przede wszystkim określiła mianem polityki państwowej wspieranie „Wszystkich wolnych narodów zmagających się z próbami zdominowania przez uzbrojone mniejszości lub siły zewnętrzne”.

Już w maju 1947 roku przegłosowano ustawę przyznającą pomoc Grecji i Turcji, ustawie tej wkrótce przypisano zasługę udaremnienia ekspansji Związku Radzieckiego na Bliskim Wschodzie. Wkrótce rząd amerykański podjął inicjatywę rozszerzenia polityki „powstrzymywania”, która miała tym razem polegać na wprowadzeniu masowego programu odbudowy gospodarczej Europy Zachodniej. Tzw. Plan Marshalla wysunięty po raz pierwszy w czerwcu 1947 roku, został wprowadzony w kwietniu 1948 roku, a jego realizacja została przyspieszona w związku z komunistycznym przewrotem w Czechosłowacji. W sumie pomoc amerykańska w ramach planu Marshalla osiągnęła wysokość 17 miliardów dolarów i już w 1950 roku uznawano go za wielkie osiągnięcie gospodarcze i polityczne Stanów Zjednoczonych. Kolejnym sukcesem polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych było utworzenie Organizacji Państw Amerykańskich, która łączyła państwa Ameryki Łacińskiej, Stanów Zjednoczonych i Kanadę, a jej celem było wspólne rozwiązywanie problemów politycznych i gospodarczych państw członkowskich.

Kiedy 2 listopada 1948 roku Harry Truman zwyciężył w wyborach prezydenckich i rozpoczął 5-letnią kadencję nie sądził, że będzie musiał drastycznie zmienić politykę zagraniczną. Sytuacja zmieniła się w 1949 roku, niepodległość uzyskały kraje Trzeciego Świata, komuniści wygrali wojnę domową w Chinach, okupacja Korei przez wojska radziecko-amerykańskie doprowadziła do utworzenia dwóch państw, komunistycznego na północy i demokratycznego na południu. Jednak wiadomością, która wstrząsnęła nie tylko opinię amerykańską, ale także i rząd amerykański była udana próba z bronią atomową przez Związek Radziecki. To oznaczało, że Stany Zjednoczone nie są już jedyną potęgą militarną i nie mogą liczyć na broń atomową jako na tarczę chroniącą Europę Zachodnią. Administracja Trumana zdecydowała, że polityka powstrzymywania jest nie wystarczająca, dlatego zdecydowano się na rewizję polityki zagranicznej, czego efektem było powstanie 4 kwietnia 1949 roku Paktu Północnoatlantyckiego, który dał impuls do rozbudowy programu zbrojeń nie tylko w Europie Zachodniej, ale również w Stanach Zjednoczonych, gdzie w 1950 roku rozpoczęto budowę bomby wodorowej.

Rząd amerykański zdecydował się również na pomoc techniczną i gospodarczą dla Francji w Indochinach, a ponadto Truman sformułował politykę czwartego punktu (to jest zaproponowaną w 4 punkcie przemowy inauguracyjnej jego prezydenturę) wzywającą wszystkich Amerykanów do niesienia pomocy gospodarczej państwom rozwijającym się. Nowa polityka zagraniczna prezydenta Trumana została sprawdzona podczas wojny koreańskiej, gdzie interesy amerykańskie starły się z interesami Związku Radzieckiemu i Chin. To właśnie podczas wojny koreańskiej starły się koncepcje prowadzenia amerykańskiej polityki zagranicznej głoszone przez generała Douglasa MacArthura z koncepcjami prezydenta Trumana. MacArthura domagał się zniesienie koncepcji wojny ograniczonej i nalegał na przeniesienie działań wojennych na terytorium Chin, używając w razie potrzeby broni atomowej, co miało w rezultacie zniszczyć komunizm w Azji i zapewnić na długie lata wpływy amerykańskie. Takiej wizji przeciwstawił się prezydent Truman, obawiając się, że Związek Radziecki może aktywnie przystąpić do wojny po stronie Chin, co mogło w konsekwencji doprowadzić do wybuchu wojny atomowej. Truman w lipcu 1951 roku przyjął dość łatwowiernie sugestie Związku Radzieckiego, że wojnę można zakończyć rozejmem wzdłuż 38 równoleżnika, co spowodowało rozpoczęcie rozmów pokojowych, które szybko utknęły w martwym punkcie.

Wojna trwała więc nadal, zredukowano ją jednak do działań statycznych i pozycyjnych, co przynosiło jedynie straty i wzmagało poczucie społecznej frustracji przedłużającą się wojną. Choć niepowodzenie polityki amerykańskiej w sprawie wojny koreańskiej doprowadziło do zaostrzenia stosunków ze Związkiem Radzieckim i Chinami, to polityka powstrzymywania prowadzona nadal przez administracje Trumana wciąż odnosiła sukcesy, między innymi wzmocniono struktury NATO, zapewniono system bezpieczeństwa i pomocy gospodarczej dla państw Azji Wschodniej oparty na pokoju z Japonią i układach dwustronnych z Filipinami, Australią i Nową Zelandią. Stanowcza polityka prezydenta Trumana uchroniła wiele krajów europejskich i azjatyckich od wizji komunizmu, ponadto wprowadzona doktryna Trumana czy plan Marshalla zahamowały ekspansję komunizmu, a przede wszystkich przyczyniły się do odbudowy Europy Zachodniej i stworzenia dwóch organizacji polityczno-gospodarczych NATO i Organizacji Państw Amerykańskich, których celem było powstrzymywanie ekspansji komunizmu w Europie i obu Amerykach.

4 listopada 1952 roku prezydentem Stanów Zjednoczonych został Dwight Eisenhower, a Stany Zjednoczone weszły w kolejną fazę zimnej wojny. Polityka zagraniczna uległa częściowym zmianom, właściwa strategia administracji Eisenhowera polegała na globalizacji i militaryzacji polityki powstrzymywania zapoczątkowanej przez Trumana, zaczęto przede wszystkim doceniać kapitał prywatny w polityce zagranicznej, polegano na lotnictwie strategicznym i tajnych operacjach paramilitarnych, ze względu na ich stosunkowo niskie koszty, oraz że przyjęto tzw. Doktrynę Zmasowanego Odwetu, która miała zapobiec wojnom typu koreańskiego. Dla prezydenta Eisenhowera palącym problemem była wciąż trwająca wojna koreańska, spełniając obietnice wyborcze udał się na pole walki, a także rozpoczął rozmowy zmierzające do zakończenia konfliktu, a gdyby te się nie powiodły, zagroził przeniesieniem działań wojennych do Chin i użycie broni atomowej. Groźby Eisenhowera poskutkowały, komuniści przystąpili do nowych rokowań, zakończonych 27 czerwca 1953 roku zawieszeniem broni. Administracja amerykańska w pierwszych latach prezydentury Eisenhowera angażowała się aktywnie we wszystkie groźne konflikty, wykorzystując do tego celu Centralna Agencję Wywiadowczą.

W 1953 roku CIA doprowadziła do zamachu stanu, przywracając władzę szachowi i zapewniając Zachodowi kontrolę nad irańską ropą naftową, z kolei w Gwatemali oddziały uchodźców wspierane przez CIA obaliły rząd lewicowy.  W 1954 roku administracja amerykańska postanowiła nie interweniować w Indochinach i przyjmując porażkę Francji ograniczyła swoją aktywność do udzielenia pomocy Wietnamowi Południowemu i do stworzenia polityczno-wojskowego Paktu Azji Południowo-Wschodniej (SEATO). W 1955 roku Amerykanie posłużyli się groźbami użycia broni atomowej, obietnicami obrony i manifestowali potęgę floty morskiej, by podtrzymać chińskie siły narodowe, których obecność w Cieśninie Tajwańskiej postrzegali jako element polityki powstrzymywania. Również w 1956 roku, kiedy przejęcie przez Egipt Kanału Sueskiego, stanowiącego własność brytyjską, doprowadziło do inwazji wojsk francusko-angielskich i izraelskich na Egipt, administracja amerykańska stosując politykę powstrzymywania unikała obietnic pomocy militarnej, nawołując do zaprzestania walk, pozostawienia Kanału Sueskiego w rękach egipskich i poszukiwania nowego systemu bezpieczeństwa dla tego regionu. Polityka powstrzymywania, jaką stosowała również administracja prezydenta Eisenhowera przyniosła niewątpliwy sukces w zapobieganiu wojnom w rodzaju wojny koreańskiej. Była ona jednak przez wielu krytykowana, polityka ograniczania procesów rewolucyjnych i narodowych na Bliskim Wschodzie, Ameryce Łacińskiej, Afryce i Azji Południowo-Wschodniej nie mogła w żaden sposób doprowadzić do osiągnięcia najważniejszego celu, jakim było uzyskanie przewagi na Związkiem Radzieckim w krajach Trzeciego Świata.

Krytykowano również politykę Eisenhowera wobec Związku Radzieckiego, próby ułożenia stosunków były postrzegane przez część krytyków jako przejaw braku zdecydowania wobec wrogiego mocarstwa. Próby zmiany polityki wobec ZSRR pojawiły się po raz pierwszy w 1958 roku, kiedy Nikita Chruszczow zapowiedział, że przekaże Berlin Niemieckiej Republice Demokratycznej. To spowodowało poważny kryzys, zakończony dopiero podczas spotkania obu przywódców w Camp David, gdzie w trakcie rozmów wykluczono możliwość przekazania Berlina NRD, po czym Chruszczow udał się w podróż po Stanach Zjednoczonych. Dla wielu polityków i obserwatorów z zewnątrz spotkanie z Camp David wiązano z możliwością poprawy wzajemnych stosunków i kontrolowania prób z bronią atomową. Jednak kiedy miało dojść do planowanego spotkania Chruszczowa i Eisenhowera w Paryżu w 1960 roku, nad Związkiem Radzieckim strącono samolot szpiegowski U-2, co spowodowało, że Chruszczow odwołał planowaną konferencję w Paryżu. W połowie lat sześćdziesiątych Eisenhower zwierzył się jednemu z doradców z odczuwanego żalu, że „Głupia Historia z U-2” popsuła mu plany zbudowania trwałego bezpieczeństwa na Świecie.

Podsumowując 16-letni okres polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych, należy podkreślić, że był to okres niepewności i niepokojów, pozostawiający po sobie szeroką spuściznę nie rozwiązanych problemów. Próby wprowadzenia amerykańskiego ładu zapewniającego bezpieczeństwo na świecie doprowadziły do zimnej wojny i nuklearnego wyścigu zbrojeń ze Związkiem Radzieckim, do gorącej wojny w Korei i licznych konfliktów w krajach Trzeciego Świata. Jednak poza wojną koreańską w ciągu tych 16 lat Stany Zjednoczone unikały poważnych zbrojnych konfliktów, czego efektem była polityka powstrzymywania zainicjowana przez prezydenta Trumana, którą kontynuował Eisenhower, chcący jednak doprowadzić do ustabilizowania stosunków ze Związkiem Radzieckim, zaś z drugiej strony popierał tajne paramilitarne akcje Centralnej Agencji Wywiadowczej, co wykluczało zawarcie kompromisu ze Związkiem Radzieckim, co dobrze zostało pokazane w 1960 roku.

Artykuł przygotowany w oparciu o następujące opracowania:

Czubiński Antoni, Historia Powszechna XX Wieku, Poznań 2003;

Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki 1945 – 1990, t. 5, Warszawa 1995;

Kastory Andrzej, Winston Spencer Churchill, Wrocław 2004.

Fot. Flaga Stanów Zjednoczonych, źródło Wikimedia Commons.