Początki prasy i jej rozwój od starożytnego Rzymu

Już starożytni Rzymianie, około II wieku p.n.e. wydawali „dzienniki urzędowe” zwane „Acta Diurna Orbis”, które były bardzo popularnym źródłem informacji. Zamieszczano w nich rozporządzenia władz, uchwały Senatu, sprawozdania z działalności urzędów. Ich kolportaż odbywał się wyłącznie w wąskim kręgu elity intelektualnej oraz wśród sfer związanych bezpośrednio z ośrodkami władzy.

Zbliżony do „Acta Diurna” charakter miały też „gazety” wydawane od VI wieku na dworze cesarzy Państwa Środka – Chin. Gazety te, ograniczały się do podawania wiadomości urzędowych, przygotowywane zrazu w jednym, potem w kilkudziesięciu egzemplarzach rozsyłanych do gubernatorów prowincji, a wreszcie – już w epoce nowożytnej – drukowane w znacznie większych nakładach, przetrwały do upadku monarchii w 1911 roku. Ukazywały się one nieregularnie, kolportowane były tylko drogą urzędową.

Dzieje prasy rozpoczynają się jednak od Europy, gdzie rozszerzenie kontaktów międzyludzkich, wymiana handlowa, powstanie ośrodków miejskich, tworzenie się skupisk intelektualnych, powoduje rozwój czasopiśmiennictwa i powstanie szeregu gazet o różnej tematyce. Początek prasy europejskiej należy przyjąć na czasy średniowiecza a jej koniec kształtowanie się na XVII wiek.

Między XV a XVI wiekiem doszło do nasilenia powstania i rozwoju prasy, co związane było z epoką Renesansu. Doszło w tym okresie do wielu przemian w dziejach współczesnej Europy, na które składały się: przemiany mentalności społecznej, które wniósł prąd umysłowy zwany Renesansem, era wielkich odkryć geograficznych, reformacja i gwałtowny wybuch konfliktów wyznaniowych i wyznaniowo-społecznych, wojny z Turcją i ekspansja świata muzułmańskiego na tereny Europy w XVI wieku, wojna trzydziestoletnia w latach 1618-1648, wzrost tendencji centralistycznych w Anglii, Francji, Niemczech, rozkwit handlu i zwiększanie się obrotów pieniężnych, rozwój miast, internacjonalizacja wymiany towarowej, powstanie ośrodków targowych o zasięgu kontynentalnym.

Te wszystkie czynniki złożyły się na powstanie prasy i jej rozwój, gdyż w różnych warstwach społecznych coraz wyraźniej był odczuwana potrzeba otrzymywania pewnej sumy wiadomości bieżących, stale uaktualnianych, które mogłyby ułatwiać wykonywanie zawodu (kupcy, bankierzy, rzemieślnicy) lub służyć realizacji zamierzeń przedsiębranych przez monarchów i ich aparat militarny oraz dyplomacje. Głód informacji zaspokajany był w różny sposób, listy i raporty przekazywane władzy zwierzchniej przez regionalnych zarządców, zawierające informacje o ważniejszych wydarzeniach i prezentujące „stan umysłów”, dostarczające informacji o państwach ościennych, stawał się przez to coraz bardziej niezbędne.

Większe jednak znaczenie w procesie powstawania prasy wydają się mieć relacje (list) kupieckie przekazywane przez wędrownych ajentów lub kierowników filii pryncypałom i wymieniane między zaprzyjaźnionymi kupcami i zrzeszeniami handlowymi, donoszące o cenach i możliwości zbytu, ponadto zaś o wydarzeniach politycznych czy klęskach żywiołowych, które zarówno na ceny, jak i na zbyt mogły niejednokrotnie odgrywać decydujący wpływ.

Podobną rolę pełni również korespondencja prywatna, w której informowano się wzajemnie nie tylko o sprawach osobistych, ale także o wydarzeniach politycznych, militarnych, przestępstwach, nawet zjawiskach meteorologicznych, o których nadawca słyszał lub był bezpośrednim świadkiem.

W końcu XIV wieku Lourens Janszoon Coster z Haarlem (Niderlandy) zbudował pierwszą prasę, w której matrycą był klocek drewniany. W 1454 roku Johannes Gensfleisch znany bardziej jako Jan Gutenberg i Peter Scheffer zastosowali czcionkę ruchomą, co niezwykle przyspieszało przygotowanie matrycy – w Europie zaczęła się era słowa drukowanego.

W końcu XV wieku król Francji Ludwik XI zorganizował pocztę jako instytucję stałą, zastępującą doraźnie wysyłanych kurierów. Od 1495 roku poczta królewska została zobowiązana do zabierania przesyłek prywatnych. W 1516 roku dwór Habsburski otworzył regularną linię kurierską na trasie Wiedeń – Bruksela. Także wielkie instytucje społeczne jak uniwersytet, opactwa, biskupstwa, potężne gildie kupieckie, domy bankowe, a także dwory książęce i niektóre republiki dorzecza Renu i północnych Włoch. Własne służby kurierskie miały również miasta hanzeatyckie.

W 1583 roku w Austrii Michał von Aitzing zaczął w Kolonii drukować rocznik opisujący wydarzenia europejskie (zwłaszcza z terytorium Niemiec), które zaszły w ciągu całego roku. Sprzedawał swoje dzieło na targach frankfurckich dwa razy w roku, a więc dzielił swój rocznik na dwie części, jedne sprzedawał na targach wiosennych, drugie na jesiennych. Roczniki te nazywano „Messrerlationen” – „Relacje Targowe”, przetrwały one 10 lat.

W 1605 roku antwerpski sztycharz Abraham Verhoeven otrzymał od arcyksięcia Albrechta przywilej publikowania regularnych „relacji”; na jego podstawie mniej więcej, co tydzień zaczęło wychodzić pismo „Nieuwe Tijdinghe”. W 1609 roku zaczęto wydawać również sztrasburskie „Relation Aller Furnemen und Gedenckwurdigen Historien” i augsburskie „Aviso Relation oder Zeitung”.  W ciągu następnych lat zaczęto wydać prasę w Amsterdamie, Bazylei, Wiedniu, Frankfurcie, Hamburgu, Berlinie, Gdańsku.

W 1622 roku w Anglii powstał pierwszy regularny tygodnik „A Current of General Newes”, w 1631 roku własny periodyk publikowany jest w stolicy Francji Paryżu (najpierw „Nouvelles Ordinaires de Divers Androits”, a po jego likwidacji słynna „La Gazette” Theophrasta Renaudot).

Do końca XVII wieku powstają pisma w Szwecji, Szkocji, Polsce, Hiszpanii, Włoszech, Danii. Czasopisma regularne podawały wiadomości z kilkunastu lub nawet kilkudziesięciu miejscowości. Nie stosowano osobnych tytułów dla poszczególnych informacji, a opatrywano je tylko datą i nazwą miejscowości, z których pochodziły. Były to więc gazety informacyjne, zaś polemiki polityczne, religijne toczyły się w pismach ulotnych.

Zainteresowanie wydawców skupiało się na wydarzeniach międzynarodowych, konfliktach militarnych, sprawach związanych z dworami czy innymi ośrodkami władzy państwowej, każdy numer zawierał też komunikaty meteorologiczne. Częstotliwość ukazywania się pism – początkowo raz na tydzień, a od drugiej połowy XVII wieku także dwa razy w tygodniu – uzależniona była od częstotliwości kursowania poczty.

Gazety wydawali zarówno dzierżawcy urzędów pocztowych, jak i właściciele drukarń lub osoby rekrutujące się z kręgów specjalistów zajmujących się zbieraniem i opracowywaniem na użytek dworów panujących informacji lokalnych oraz napływających z zagranicy.

Zawsze jednak prasa była pod kontrolą i cenzurą zwierzchników państwowych i kościelnych. Pierwszy znany edykt dotyczący osób „rozpowszechniających fałszywe nowiny” pochodzi z Anglii z 1275 roku, dotyczył on kolporterów ustnych wieści, a może autorów listów prywatnych.

W 1479 roku papież Sykstus IV nadał prawa cenzorskie uniwersytetowi kolońskiemu, z czasem zaś innym uczelniom w Niemczech.  W 1487 roku papież Innocenty VIII wydał bullę wprowadzającą prewencyjną cenzurę wszystkich druków, kontrola miała być sprawowana przez biskupów. W 1515 roku papież Leon X wydał nakaz palenia na stosie książek wydanych bez zgody kościoła.

Ukoronowaniem akcji papieskiej było utworzenie w 1566 roku „Congregatio Indicis”, a w roku 1572 papież Pius V wydał bullę „Romani pontificis providentia”, która wprowadziła karę śmierci za rozpowszechnianie nieocenzurowanych druków. Podobną kontrolę nad prasą i książkami prowadziły władze świeckie. W 1524 roku w Niemczech wprowadzono obowiązek uzyskiwania aprobaty władców (przywilejów) na posiadanie drukarń. W 1534 roku król Francji Franciszek I polecił zlikwidować część drukarń pozostawiając tylko 12 poddanych ścisłej kontroli urzędowej. W Anglii powstała tzw. Izba Gwiaździsta, która za swój cel miała sprawowanie kontroli nad drukarniami i drukami wszelkiego rodzaju. We Francji gazeta „La Gazette” była wydawana pod nadzorem kardynała Richelieu, zaś inne gazety w innych państwach także były pod ścisłą kontrolą cenzury i władzy, jedynie posiadanie przywilejów umożliwiało drukowanie gazet i książek.

Wiele drukarń zostało zlikwidowanych, inne były szczególnie kontrolowane, pojawiają się, więc ręcznie przepisywane ulotki o charakterze polemizującym i publicystyczny, powstawały głownie we Francji tajne biura, które zajmowały się kopiowaniem tekstów przemówień i wiadomości. Jeszcze w drugiej połowie XVI wieku proklamacja królewska zakazywała publikowania jakichkolwiek informacji dotyczących spraw wewnętrznych, chciano zakazać eksportu druków niderlandzkich do Anglii, gdyż druki te w języku angielskim pisane w Niderlandach trafiały drogą morską do Wielkiej Brytanii. W 1632 roku Rada Królewska zawiesiła wydawanie wszelkich publikacji informacyjnych – nawet wydarzeń, które miały miejsce za granicą. W 1637 roku Izba Gwiaździsta wprowadziła bardzo ostrą cenzurę prewencyjną. Do 1640 roku w Anglii druki angielskie były najbardziej narażone na cenzurę niż w innych krajach europejskich. Jednak ani wprowadzona cenzura, ani kontrola drukarń i ich likwidacja nie zapobiegły likwidacji prasy w Europie, gdyż wydawcy zmieniali coraz częściej tytuły swoich gazet, drukowali ulotki, wydawcy podejmowali się nielegalnego procederu, te wszystkie czynniki uratowały prasę europejską przed jej likwidacją ze strony władz.

W 1643 roku powstało pierwsze pismo o charakterze publicystycznym, w którym nie był tylko samych informacji, lecz także własne komentarze i wystąpienia polemiczne, pierwszym takim pismem był „Merciurus Aulicus”. Nastąpiło wyspecjalizowanie się pism i ich podział, jedne zajmowały się opisem wydarzeń wojennych, inne publicystyką, wydarzeniami zagranicznymi czy sprawami wewnętrznymi. Zwycięstwo republikanów w Anglii w 1649 roku i rządy Cromwella wprowadziły na nowo cenzurę i Licencjowanie Pism (Licensing Act).

W 1655 roku zmniejszono liczbę pism wychodzących do dwóch. W 1660 roku po przywróceniu monarchii nie zmieniono ostrych przepisów i przekazano sprawy prasy w gestie administracji królewskiej. W 1668 roku po przewrocie wprowadzono większe swobody dla prasy, a w roku 1695 nie przedłużono Licensing Act i prasa w Anglii otrzymała pełnię swobód.

W Niderlandach wydawano prasę w języku francuskim, a duży zakres swobód obywatelskich i pozostawiona autonomia władzom municypalnym spowodowała, że ukazywał się tam pisma nieprzerwanie od 1678 roku do 1814 jak np. „Gazette de Leyde”. Ukazywała się również prasa literacka, wydawana przez zbiegłych z Francji redaktorów i przeznaczona dla monarchii Burbonów.

Na przełomie XVII i XVIII wieku niemal wszystkie kraje europejskie posiadały już pisma periodyczne, w 1703 ukazała się pierwsza gazeta rosyjska, w 1710 - czeska, a w 1729 pierwsza prasa polska się pojawia. Własnej prasy pozbawione były kraje Półwyspu Bałkańskiego, Norwegia, Finlandia. W 1696 roku po wygaśnięciu Licensing Act w Londynie pojawiło się 6 pism, w końcu XVII wieku w Paryżu wychodziły trzy pisma. Istniała także prasa specjalistyczna, naukowa, literacko-naukowa, zapoczątkowana w 1665 roku przez paryski „Journal des Savants”. Od 1704 roku pojawia się prasa amerykańska – „The Boston News Letter”.

Prasa siedemnastowieczna jest prasą salonów, dworów, elit, bardzo rzadko prasa docierała do warstw najuboższych, gdyż różnice w umiejętności pisania i czytania między klasami społecznymi, różny rozwój gospodarczy, kulturalny i intelektualny powodował, że do kręgów warstw uboższych prasa nie docierała. Najważniejszymi typami pism były: wielkonakładowe gazety sensacyjne i poważne organy polityczne w rodzaju „The Times”, które opisywały głównie sprawy militarne i polityczne. Innymi pismami, które wychodziły były tygodniki i anglosaskie „Gazety Niedzielne”, które trafiły do szerokiej publiczności. W latach 1830-1840 zaczął się rysować podział na tygodniki, które zajmowały się bądź wydarzeniami politycznymi i społecznymi. Tygodniki Polityczne skupiały wobec siebie znawców gospodarki, polityki, kwestii międzynarodowych, prawników. Tygodniki Społeczne były bardzo tanie, w których przeważał głownie sensacja.

Pojawiają się również pierwsze pisma ilustrowane, zapoczątkowane przez londyński „Penny Magazine” w 1830 roku. Takie czasopisma wypełniane najróżniejszymi wydarzeniami, plotkami, sensacjami opatrzonymi w ilustracje przyciągały czytelników. Jest to tak zwana prasa II Generacji. W tym samym czasie, co pojawienie się czasopism z ilustracjami, pojawiają się czasopisma o tematyce sensacyjno-obyczajowej. W 1881 roku George Newnes założył londyński „Tit-Bits”, w którym umieszczał konkursy dla abonentów, które miały na celu przyciągnięcie czytelnika. W 1893 roku S.S Mc Clure`a założył magazyn „Mc Clure`s Magasine”, który był przeznaczony dla osób mieszkających na wsi i w małych miasteczkach, w których przedstawienie lokalnego życia i lokalnych sensacji pozwoliło wyprzeć wielkomiejskie gazety, których ludzie nie rozumieli, wprowadzanie podobizn aktorek, generał, aktorów, polityków, wprowadzał ich w wielki świat polityki i biznesu. Na łamy dzienników wprowadzono „sensację i krew”, co powodowało krytykę ze strony innych wydawców i samych ludzi, znowu nastąpił podział na wydawnictwa zajmujące się wydarzeniami ważnymi i takimi, które szukały sensacji.

W Stanach Zjednoczonych rozwijała się prasa, zwłaszcza w Nowym Yorku, gdzie najbardziej znanymi gazetami były: „The New York Tribune”, „The New York Daily”, „The Sun”. W Europie w ciągu XIX wieku pojawia się nowa grupa społeczna zwana Proletariatem, która zaczyna organizować na własne potrzeby prasę robotniczą.

Na początku XX wieku, pojawia się prasa III Generacji, dokładnie 16 czerwca 1919 roku, kiedy po raz pierwszy ukazał się nowy dziennik „The New York Daily News”. Wprowadzenie rysunków, ilustracji, poklask zdobywany przez pracujących dla gazet artystów, wszystko to miało znaczący wpływ na czytelnika i stanowiło przewrót w dziejach ówczesnej prasy. Tabloid – taką nazwę otrzymał nowy gatunek dziennika, dzięki któremu wszyscy mogli odczytać wielkie nagłówki i zaliczać się do czytelników prasy.

Tabloid Znaczy Pigułka, a więc stąd wzięła się nazwa – powszechnie dziś używanego w prawoznawstwie dziennika, który komprymuje informacje, dawkuje je w ilości potrzebnej dla czytelnika. Najbardziej znanym autorem Trzeciej Generacji był Jean Prouvost, który w 1930 roku, który kupił średniej wielkości dziennik „Paris-Soir” i w ciągu dwu dni zmienił jego styl, w kilka lat później stał się jednym z największych dzienników we Francji.

Zastosowanie nowej formuły było możliwe dzięki likwidacji analfabetyzmu (jednak ten problem nie został w pełni wytępiony), a także dzięki nowej technice drukarskiej – maszyny rotacyjne, wieloobrotowe. W przeciwieństwie do prasy II Generacji, która kładła nacisk na zwiększenie nakładów poszczególnych dzienników, prasa III Generacji różni się tym, że tu kładziono nacisk na wzrost jednorazowego nakładu wszystkich pism łącznie.

Prasa nie tylko rozwijała się w Europie i Ameryce, lecz także w Azji – głównie jednak w Japonii. Pierwsze pismo ukazało się w 1864 roku, pierwszy dziennik w 1872 roku, w roku 1927 ukazało się tam już około 1240 dzienników i gazet informacyjnych. Triumfatorami okresu międzywojennego były popularne tygodniki, magazyny ilustrowane, anglosaskie gazety niedzielne, wydanie specjalne dzienników amerykańskich.

W rozwoju prasy tygodniowej wielką rolę odegrały zmiany technologiczne, rozpowszechnianie i stałe doskonalenie dwu stosunkowo nowych technik drukarskich – Rotograwiury i Offsetu. Podstawą bytu tygodników i magazynów stanowiły reklamy i ogłoszenia, pogoń za zyskiem doprowadzała do częstych zmian wizerunków gazet, wpływały na to zmiany wyglądu zewnętrznego i objętości gazet. Dotyczyły te zmiany na równi magazynów, gazet niedzielnych jak i wielkich dzienników. Max Lerner pisał, że gazeta sprzedaje przede wszystkim nie informacje, nie reportaże, materiały rozrywkowe, lecz miejsce na ogłoszenia. Informacje i rozrywki są przemysłami pomocniczymi, których celem jest podtrzymanie sprzedaży ogłoszeń.

Artykuł przygotowany na podstawie następujących opracowań:

Szymański Józef, Nauki Pomocnicze Historii, Wydawnictwo PWN 2009.

Fot. Plik gazet, źródło: www.press.pl