Początki państwa Ruskiego i jego dzieje

Ośrodkiem tego państwa były ziemie urodzajne nad Dniestrem. Już w IV wieku występowały na tych terenach związki plemienne jednoczące znaczne obszary słowiańskie (państwo Boza), w późniejszym okresie ziemie te obejmował związek plemienny Polan (polanie ruscy) ze stolicą w Kijowie nad Dniestrem. Skrzyżowanie szlaku stepowego wiodącego z Azji do środkowej Europy z drogą dnieprową – główną arterię komunikacyjną wschodniej Słowiańszczyzny – sprawiło, że znaczenie Kijowa szybko wzrosło, gdyż stał się on targowiskiem i punktem przeładunkowym towarów. Polanie, toczący walki z sąsiednimi plemionami strefy leśnej – Drewlanami i Siewierzanami, narażeni byli również na najazdy ludów stepowych, a w VIII wieku dostali się pod zwierzchnictwo Chazarów, którzy założyli potężny Kaganat ze stolicą w Itilu u ujścia Wołgi. Nad górnym Dnieprem istniało kolejne plemię wschodniosłowiańskie – Krywicze. Słowianie opanowali też przedłużenie drogi dnieprowej na północ, osiadając nad rzeką Łowat i nad jeziorem Ilmeń. Tam został założony ważny ośrodek handlowy Nowogród. Ta najbardziej wysunięta na północ grupa Słowian (nie mają odrębnej nazwy plemiennej) poprzez rzekę Wołchow, jezioro Ładoga i Newę utrzymywała kontakty handlowe z Bałtykiem, a także rozwijała ekspansje na tereny plemion fińskich, narzucając im daninę (trybut). W IX wieku Nowogród był już wielkim centrum handlowym i plemiennym, był centrum łączącym Bałtyk z Morzem Czarnym.

Handel ten przyciągał na ziemie naddnieprzańskie Normanów szwedzkich, zwanych Waregami (Waring – kupiec). Trudnili się oni zarówno handlem, jak i rozbojem, brali udział w walkach międzyplemiennych Słowian Wschodnich. Cały ich drużyny wynajmowane były przez poszczególnych książąt, a niektóre wstępowały na służbę Bizancjum. Jedna z takich grup, pod wodzą Askolda, zdobyła około 850 roku władzę w Kijowie, druga na czele z Rurykiem weszła w służbę Nowogrodu, przejmując w 862 roku władzę książęcą. Następca Ruryka, Oleg opanował w 882 roku Kijów, jednocząc obydwa główne ośrodki późniejszego państwa ruskiego. Waregowie nie byli twórcami ruskiej państwowości, lecz wojownikami najemnymi, którzy wykorzystali sytuację do zdobycia za zgodą części społeczeństwa miejscowego stanowiska książąt w kilku ośrodkach plemiennych. Najważniejszą jednak postacią był Ruryk, którego potomkowie założyli dynastię. Celem jednak Rurykowiczów nie było stałe osiedlenie się na Rusi, lecz zdobycie Konstantynopola, który był przez nich atakowany w latach 866, 907, 941, 944, 1043, jednak bez powodzenia. Z czasem jednak przejęli zwyczaje i język Słowian stając się reprezentantami miejscowych grup rządzących, możnowładców (bojarów) umacniających swe panowanie nad wolnymi chłopami. Oleg prowadząc ciągłe wojny z Bizancjum wymógł na cesarzu korzystny dla siebie traktat handlowy z 911 roku, w 944 roku podpisano kolejny traktat, gdy z murów Bizancjum odparto Igora, następcy Olega.

Nazwa Ruś – część uczonych uważa ją za przyniesioną przez zwycięską drużynę wareską, (przy czym termin ten pochodzi od określenia Szwedów – Ruotsi). Inni nawiązują do nazwy rzeki Rosi, a także do faktu, że Rusią w ściślejszym sensie nazywano później ziemię Polan (a nie żaden z dalej na północ położonych terenów) – widzą w tym rodzime określenie, wywodzące się z odległych czasów.

Państwo Ruskie, powstałe wzdłuż drogi dnieprowej rozpoczęło stopniowo rozciągać swe granice, próbę zrzucenia zwierzchnictwa Rurykowiczów podjęli Drewalnie po zamordowaniu w 945 roku Igora, zostali bezwzględnie stłumieni przez wdowę po Igorze – Olgę, która rządziła w imieniu małoletniego syna Świętosława. Ożywione kontakty z Bizancjum i Bułgarią, spowodowały, że na Rusi zaczęła się rozpowszechniać nowa religia – chrześcijaństwo, które cieszył się w Kijowie tolerancją, sama Olga podczas wizyty w Konstantynopolu w 957 roku przyjęła chrzest – jako córka chrzestna Konstantyna Porfirogenety. Nawiązała też stosunki z Ottonem I Wielkim sprowadzając także misjonarzy na Ruś. Jednak syn Igora i Olgi – Świętosław nie oparł się na chrześcijaństwie i poszedł drogą poganina. W latach 966-967 rozbił państwo Chazarów, zniszczył Itil i nad Morzem Azowskim założył warowny gród Tmutorakań, mający na być punktem wypadowym na kolonię greckie na Krymie. W 967 roku Świętosław rozpoczął walki z Bizancjum o Bułgarię, został jednak pobity przez Jana Tzimiskesa i zginął podczas odwrotu zaatakowany przez Pieczyngów w 973 roku. W 980 roku po walkach, tron kijowski opanował jeden z jego synów Włodzimierz Wielki. Na północy narzucił zwierzchnictwo ludom fińskim aż po ujście Oki, na zachodzie zdobył Przemyśl i Czerwień w 981 roku dochodząc do granic Czech i Polski. Na południu zaś obległ Chersonez na Krymie. W 988 roku przyjął chrzest nie mogąc stworzyć jednego kultu dla wszystkich plemion. Pojął za żonę Annę, córkę cesarza Bazylego II, wraz z Anną przybyło na Ruś wielu duchownych z kilkoma biskupami i metropolitą na czele. Duchowni greccy przybywali na tereny przygotowane do przyjęcia chrześcijaństwa, gdyż szerzyło się one już od IX wieku, powołanie organizacji kościelnej nastąpiło bardzo szybko. Dużą rolę w chrystianizacji Rusi mieli duchowni z Bułgarii, to oni przynieśli liturgię słowiańską i początki piśmiennictwa słowiańskiego.

Utrzymanie tak rozległego państwa, jakim władał Włodzimierz było trudne, gdyż tendencje odśrodkowe nasilały się, a osadzanie poszczególnych plemion w głównych ośrodkach własnych synów jako książąt podległych Kijowowi nie na wiele się zdały. Wkrótce, bowiem okazało się, że książęta związani z dynastią stają się wyrazicielami lokalnej opozycji. Najsilniejsza występowała w Nowogrodzie, który rozwijając samodzielnie ekspansję handlową i polityczną w stronę Bałtyku i dalej na północ buntował się przeciw zwierzchnictwu Kijowa. Kiedy w 1015 roku zmarł Włodzimierz, książę nowogrodzki Jarosław Mądry zbuntował się przeciwko panującemu w Kijowie Świętopełkowi, co doprowadziło do usunięcia go z tronu. Jarosław Mądry sam musiał jednak sprostać najazdowi Bolesława Chrobrego w 1018 roku, który poparł Świętopełka. Chrobry wprowadził Świętopełka na tron w Kijowie, ale wobec konfliktu między nimi Chrobry zajął Grody Czerwieńskie porzucając sojusz ze Świętopełkiem. Z sytuacji skorzystał Jarosław, który zebrawszy nowe wojska ze Skandynawii zaatakował Świętopełka popieranego przez Pieczyngów i w 1019 roku ponownie go wypędził. W 1036 roku po długotrwałych wojnach Jarosława z młodszym bratem Mściławem udało mu się zjednoczyć państwo. Za czasów Jarosława Mądrego Ruś stała się potęgą europejską, odebranie Polsce Grodów Czerwieńskich, narzucenie zwierzchnictwa plemionom łotewskim i estońskim, towarzyszył rozkwit wewnętrzny, obok takich ośrodków handlowych jak Nowogród, Kijów, istniały również Smoleńsk, Połock, Czernihów, Perejesław. W 1016 roku zostało skodyfikowane prawo zwyczajowe w Nowogrodzie.

W artykule zostały wykorzystane dodatkowo następujące opracowania:

Jasienica Paweł, Polska Piastów, Warszawa 1998;

Szczur Stanisław, Historia Polski – Średniowiecze, Kraków 2002;

Zientara Benedykt, Historia Powszechna Średniowiecza, wyd. 8, Warszawa 2002.

Fot. Ruryk – założyciel państwa ruskiego (pośrodku) na Pomniku tysiąclecia Rosji z 1862 roku, za Wikimedia Commons