Plan operacyjny III powstania śląskiego w 1921 roku

Polscy działacze na Górnym Śląsku na czele z Wojciechem Korfantym, którzy liczyli na korzystne rozwiązania sprawy Górnego Śląska mimo niekorzystnych dla Polski wyników plebiscytu z marca 1921 roku, zdali sobie sprawę na przełomie marca i kwietnia 1921 roku, że alianci nie potrafią podjąć ostatecznej decyzji co do przyszłości Śląska, a Niemcy w dobrowolny sposób nie zrezygnują z utrzymania całości ziemi śląskiej w swoich granicach. Coraz bardziej nieprzychylne wiadomości płynące z siedziby Komisji Międzysojuszniczej w Opolu, przygotowania wojskowe Niemiec, nasilający się konflikt polsko-niemiecki, doprowadził do podjęcia przez stronę polską decyzji o rozpoczęci przygotowań do powstania, które miało przesądzić losy przynależności ziemi śląskiej. Przygotowania do powstania rozpoczęły się już w kwietniu 1921 roku, jednakże już na samym początku prac nad planem operacyjnym starły się ze sobą dwie koncepcje w kwestii charakteru i czasu trwania powstania:

Pierwsza koncepcja – reprezentowana głownie przez niektórych działaczy plebiscytowym z Wojciechem Korfantym na czele, traktowała powstanie jako krótkotrwałą demonstrację zbrojną, mającą skłonić Radę Najwyższą do powzięcia korzystnej decyzji o podziale Górnego Śląska;

Druga koncepcja – jej wyrazicielami byli przede wszystkim dowódcy terenowi, postulowała zbrojne starcie z Niemcami, aż do zwycięstwa, dzięki czemu Górny Śląsk miał zostać ostatecznie przyznany Polsce.

22 kwietnia 1921 roku plan operacyjny powstania został przesłany dowódcom powstańczych grup operacyjnych jako rozkaz operacyjny Dowództwa Obrony Plebiscytu nr 1. Założenia operacyjne zawierały: ocenę możliwości, rozmieszczenie i stanu moralno-politycznego sił niemieckich i powstańczych na obszarze plebiscytowym, ogólną ocenę stanu wojsk alianckich i zamiary stron. Myślą przewodnią powstania było maksymalne wykorzystanie czynnika zaskoczenia i rozbicie sił niemieckich przez powstańców w dwóch fazach:

I fazie – opanowanie okręgu przemysłowego i wyjście na rubież rzeki Odry na zachodzie i Kanału Gliwickiego oraz rzeki Dramy na północny;

II fazie – rozwinięcie natarcia w kierunku północnym i zachodnim w celu opanowania obszaru plebiscytowego do tzw. linii Korfantego, z wydatnym przekroczeniem tej linii na odcinku północno-wschodnim.

Głównym jednak celem polityczno-strategicznym powstania było opanowanie i utrzymanie obszaru pokrywającego się z polskimi roszczeniami rewindykacyjnymi do czasu, gdy Rada Najwyższa podejmie decyzję zgodną z aspiracjami ludności polskiej na Śląsku.

Dowództwo polskie biorąc pod uwagę główne założenia planu operacyjnego, jak również to, że alianci podobnie jak w okresie II powstania śląskiego nie pozwolą na szersze prowadzenie działań zbrojnych przez powstańców oraz fakt, że Polacy przygotowujący się powstania mają skromny potencjał militarny, zakładano, że sukces powstańcy mogą odnieść tylko w przypadku maksymalnego zaskoczenia Niemców, a także i wojsk alianckich. Szybkie opanowanie okręgu przemysłowego, rozgromienie i wyeliminowanie sił niemieckich, znajdujących się na tych terenach, umożliwiało powstańcom przejście do natarcia w celu zajęcia całego obszaru operacyjnego. Założenia planu operacyjnego zawierały także wariant obronny na wypadek podjęcia przez Niemców zbrojnej akcji zaczepnej i próby opanowania przez nich terenów położonych po prawej stronie Odry. Sztab DOP przewidywał zorganizowanie Oborny najważniejszych obszarów operacyjnych, które stanowiły kluczowe punkty powstania, a zwłaszcza obronę okręgu przemysłowego. Linia obrony okręgu miała przebiegać na rubieży: Pszów – Rybnik – Gliwice – Łabędy- Tarnowskie Góry. Bronić go miały główne siły powstańcze, liczące około 25 tysięcy ludzi. Obronę, w myśl planu operacyjnego traktowano jako formę przejściową, która umożliwiłaby przeprowadzenie przeciwuderzenia, a następnie natarcia na siły niemieckie. Powodzenie założonych w planie operacyjnym zamierzeń miało zadecydować o sukcesie III powstania śląskiego.

Artykuł przygotowany w oparciu o następujące opracowania:

Album z okazji 120-lecia Sokolstwa Polskiego, [w:] Strona internetowa Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, www.sokol.pl.

Batowski Henryk, Między dwiema wojnami 1919-1939. Zarys Historii Dyplomatycznej, wyd. 2, Kraków 2001.

Czapliński Marek, Elżbieta Kaszuba, Gabriela Wąs, Rościsław Żerelik, Historia Śląsk, Wrocław 2002.

Czubiński Antoni, Dzieje Najnowsze Polski do roku 1945, Poznań 1994.

Czubiński Antoni, Historia Polski XX wieku, Poznań 2005.

Czubiński Antoni, Historia Powszechna XX wieku, Poznań 2003.

Długajczyk Edward, Górny Śląsk po powstaniach i plebiscycie, Katowice 1977.

Długajczyk Edward, Podział Górnego Śląska w 1922 roku [w:] Biblioteka Sejmiku Samorządu Województwa Katowickiego, z. 1, Katowice 1992.

Długajczyk Edward, Śląsk na przełomie wojny i pokoju 1918 roku [w:] Śląsk, nr 11, 2008.

Dobrzycki Wiesław, Powstania Śląskie, Warszawa 1971.

Eckert Marian, Historia Polski 1914-1939, Warszawa 1990.

Hanke Edward, Historia I Pułku Strzelców Bytomskich”, Chorzów 1939.

Hanke Edward, Trudy i oczekiwania. Wspomnienia lekarza, Warszawa 1965.

Hanke Edward, Trudy i oczekiwania. Wspomnienia lekarza, Warszawa 1965.

Hauser Przemysław, Walka Niemiec o utrzymanie prowincji śląskiej (październik 1918 – czerwiec 1919) [w:] Powstania śląskie i plebiscyt w procesie zrastania się Górnego Śląska z macierzą, pod red. Andrzeja Brożka, Bytom 1993.

Jędruszczak Tadeusz, Powstania Śląskie 1919-1920-1921, wyd. 4, Katowice 1959.

Kawalec Krzysztof, Roman Dmowski, Wrocław – Warszawa – Kraków 2005.

Kowalski Włodzimierz Tadeusz, Rok 1918, Warszawa 1978.

Krasuski Henryk, Historia Rzeszy Niemieckiej 1871 – 1945, Poznań 1969.

Lenard Stanisław Bogusław, Wywiał Ireneusz, Historia Polski w datach, Warszawa 2000.

Łukomski Grzegorz, Powstania Śląskie a wojna polsko-bolszewicka 1918-1921, [w:] Powstania śląskie i plebiscyt w procesie zrastania się Górnego Śląska z macierzą, pod red. Andrzeja Brożka, Bytom 1993.

Moś Wojciech, Wojsko polskie i organizacje paramilitarne na Śląsku w latach 1922-1939, Katowice-Bytom 1997.

Na granicy. Rzecz o czasach, ludziach i miejscach, wyd. 2, Gliwice 2008.

Olszewski Marian, Powstanie Wielkopolskie 1918-1919, Poznań 1978.

Osica Janusz, O kształt Odrodzonej. Walka o granice, Warszawa 1978.

Pajewski Janusz, Historia Powszechna 1871-1918, Warszawa 2002.

Parys Paweł, Śląsk na przełomie wojny i pokoju 1918 roku [w:] Śląsk, nr 11, 2008.

Popiołek Kazimierz, Górnego Śląska droga do wolności, wyd.2, Katowice 1967.

Powstania śląskie i plebiscyt w procesie zrastania się Górnego Śląska z macierzą, pod red. Andrzeja Brożka, Bytom 1993.

Przewłocki Jan, Stosunek mocarstw zachodnioeuropejskich do problemów Górnego Śląska w latach 1918-1939, Warszawa-Kraków 1978.

Przewłocki Jan, Władysław Zieliński, Plebiscyt górnośląski, [w:] W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Ryżewski Wacław, Drugie powstanie śląskie, [w:] W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Ryżewski Wacław, Trzecie powstanie śląskie (Węzłowe problemy walk zbrojnych), [w:] W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Sanecki Tomasz, Dzieje I Pułku Strzelców Bytomskich ze szczególnym uwzględnieniem jego udziału w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 roku, Katowice 2007.

Sanecki Tomasz, Pułk Strzelców Bytomskich w wojnie 1920 roku, [w:] Śląsk, nr 8, Katowice 2007.

Sierpowski Stanisław, Polityka zagraniczna Polski międzywojennej, [w:] Dzieje narodu i państwa polskiego, t III, pod red. Józefa Buszki, Andrzeja Garlickiego, Warszawa 1994.

Suleja Włodzimierz, Józef Piłsudski, wyd. 2, Wrocław – Warszawa – Kraków 2004.

Szelong Krzysztof, Gra o Zaolzie czy gra Zaolziem?, [w:] Rzeczpospolita – dodatek Kresy.

Ustawa konstytucyjna z dnia 15 lipca 1920 r. zawierająca statut organiczny Województwa Śląskiego (Dz. U. Nr 73, poz. 497, art. 4 – 12).

W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Wrzosek Mieczysław, Działania bojowe w czasie pierwszego powstania śląskiego, [w:] W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Wrzosek Mieczysław, Powstania śląskie 1919-1921, Zarys działań bojowych, Warszawa 1971.

Wrzosek Mieczysław, Ważniejsze problemy badawcze powstań śląskich i plebiscytu [w:] Powstania śląskie i plebiscyt w procesie zrastania się Górnego Śląska z macierzą, pod red. Andrzeja Brożka, Bytom 1993.

Zieliński Henryk, Społeczno-polityczne podłoże powstań śląskich, [w:] W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Fot. Tablica upamiętniająca nieistniający już Hotel Lomnitz w Bytomiu, gdzie Wojciech Korfanty kierował Polskim Komisariatem Plebiscytowym, źródło: Urząd Miejski w Bytomiu