Ludność polska w zaborze rosyjskim po powstaniu styczniowym

Powstanie styczniowe było kolejnym zrywem polskiej ludności dążącej do odzyskania niepodległości, które zakończyło się dotkliwym upadkiem. Powstanie z lat 1863 – 1864 zostało potraktowane przez cara Aleksandra II i jego administrację jako kolejne ostrzeżenie, informujące o niebezpieczeństwie jakie groziło carowi ze strony Polaków. Car wyciągnął daleko idące wnioski wobec powstania, a jednym z nich było doświadczenie, ze Polakom nie wolno pobłażać.

Ziemie polskie zaboru rosyjskiego podzielone były bowiem na dwie części: tzw. Ziemie Zabrane były od 1815 roku włączone do Rosji i w rozumieniu władz rosyjskich stanowiły jej integralną część. Drugą część stanowiło byłe Królestwo, które do 1863 roku cieszyło się znacznymi prawami i autonomią. Represje po powstaniu styczniowym dotknęły właśnie te ziemie, gdzie zlikwidowano ich autonomię. W 1866 roku zlikwidowano Sekretariat Stanu dla Królestwa, a wszystkie urzędy wraz z finansami podporządkowano urzędom centralnym w Petersburgu. W 1867 roku przeprowadzono reformę administracji. W miejsce dotychczasowych 5 guberni i 39 powiatów utworzono 10 guberni i 85 powiatów. Ziemie polskie należące do Królestwa Polskiego nazwano Krajem Nadwiślańskim wprowadzając urzędników rosyjskich. Do Polski kierowani byli ludzie całkowicie uzależnieni od centrali, a po śmierci namiestnika gen. Fiodora Berga w 1874 roku, urząd ten został zniesiony. Spośród 10 generałów-gubernatorów, gubernator warszawski miał szczególne znaczenie. Cały Kraj Nadwiślański stanowił również jeden Warszawski Okręg Szkolny podległy ministerstwu w Petersburgu.

Istotne zmiany dokonano również w dziedzinie gospodarki. Uczestnikom powstania odebrano wiele majątków. Skonfiskowano ogółem 1660 majątków polskich, a część skonfiskowanych państwowych i prywatnych domen oraz dóbr nadano zasłużonym carskim urzędnikom, którzy tworzyli własne folwarki i majoraty.

Dla chłopów najistotniejszym dokumentem był ukaz carski z 2 marca 1864 roku dotyczący uwłaszczenia chłopów, nadający im uprawianą przez nich ziemię. Akt ten kończył rozpoczęty w 1807 roku przez Prusy, a kontynuowany przez Austrię w 1848 roku proces uwłaszczenia chłopów na ziemiach polskich. Jednak w przeciwieństwie do Prus nie musieli oni wykupywać ziemi na której pracowali. Wykup zastąpił podatek gruntowy. Chłopi uzyskali również prawo używania gruntów wspólnych, do których wchodziły nieużytki, pastwiska czy osady gminne. Reforma z 1864 roku znosiła wszelkie formy uzależnienia chłopa od dworu. Szlachta została pozbawiona nie tylko darmowej pracy chłopa, ale utraciła także władzę administracyjną wobec wsi oraz prawo propinacji – wyłącznej produkcji i sprzedaży alkoholu. Celem cara było ukarania szlachty, oskarżonej o przywództwo w powstaniach.

Uwłaszczenie chłopów miało na cele pozyskanie chłopstwa dla caratu. W Powstaniu Styczniowym postawa chłopów wobec zrywu niepodległościowego była dwuznaczna. Część z nich popierała powstańców, jednak zdarzały się również wypadki denuncjacji powstańców wobec władz rosyjskich. Największym zwycięzcą w powstaniu okazało się właśnie chłopstwo, które uzyskało ziemię na własność oraz określone prawa.

Po powstaniu styczniowym poważnie osłabiona została oprócz szlachty również pozycja kościoła rzymskokatolickiego. W 1863 roku zniesiono dziesięcinę, uzależniono obsadę urzędów kościelnych od administracji rosyjskiej oraz rozpoczęto zamykanie klasztorów, w sumie aż 109. W 1867 roku zniesiono diecezję podlaską oraz podporządkowano Kościół polski Kolegium Katolickiemu w Petersburgu. Kolejne zmiany zaszły w 1875 roku. Zniesiono grecko-katolicką diecezję chełmską, zaś unię skasowano.

Kolejnym uderzeniem wobec powstańców i osób wspomagających powstanie były zsyłki na Syberię, aresztowania, wprowadzenie cenzury, a każde sabotowanie zarządzeń carskich surowo karano. Represje po powstaniu styczniowym dotknęły również ludność polską zaboru pruskiego, która wspomagała powstanie. W 1864 roku Otto von Bismarck wsparł Rosję w walce z powstaniem polskim, a wszelkie dążenia patriotyczne i niepodległościowe były przez rząd i administrację pruską zwalczane.

Klęską powstania styczniowego doprowadziła zatem do surowych represji, które dotknęły nie tylko samych powstańców, ale również szlachtę i kościół. Zyskali na powstaniu niewątpliwie chłopi, którzy otrzymali ziemię i uwolnili się od podporządkowania szlachty, która odtąd przestała mieć darmową siłę roboczą. Zmiana ta była wówczas na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego istotnym czynnikiem, który miał wpływ na poważne zmiany w społeczeństwie. Chłopi mogli sprzedać i nabyć ziemię, a ich uwolnienie spowodowało, że mogli przejść do pracy w osadach fabrycznych i miastach. Szlachta, mimo surowych represji i utraty władzy nad chłopstwem, zaczęła przekształcać się w nowoczesnych ziemian i inteligencję, stopniowo przejmując duchowe przywództwo narodu.

Artykuł przygotowany w oparciu o następujące publikacje:

Chwalba Andrzej, Historia Polski 1785 - 1918, Warszawa 2008;

Kieniewicz Stefan, Powstanie styczniowe, Warszawa 1972;

Kieniewicz Stefan, Zahorski Andrzej, Zajewski Władysław, Trzy powstania narodowe: kościuszkowskie, listopadowe i styczniowe, Warszawa 1994;

Fot. Bitwa z okresu Powstania Styczniowego, obraz autorstwa Artura Grottgera, źródło: www.pinakoteka.zascianek.pl, za Wikimedia Commons.