Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego w Polsce

Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego stanowił część Sił Zbrojnych, przeznaczoną do działań na wewnętrznym froncie obrony władzy ludowej w ramach Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, a od 7 grudnia 1954 roku Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Ramy działalności KBW przypadają na okres od 24 maja 1945 roku, kiedy to Rada Ministrów wydała uchwałę o formowaniu Korpusu, do 1 lipca 1965 roku, kiedy to KBW zostało podporządkowane Ministerstwu Obrony Narodowej. Działalność KBW podporządkowana była politycznym przedsięwzięciom władzy ludowej. Jego podstawowe zadania to udział w prowadzeniu walki z uzbrojonymi przeciwnikami władzy ludowej i w służbie ochronno-konwojowej, rozwiniętej zwłaszcza w okresie zadań planu sześcioletniego w latach 1950-1955. Najtrudniejsze zadania Korpus wypełniał w latach 1945-1955, kiedy to przy współudziale z innymi formacjami MON-u, Wojskami Ochrony Pogranicza i MO doprowadził do rozbicia zbrojnego podziemia, co zakończono w 1947 i całkowitej likwidacji podziemia zbrojnego i bandytyzmu, co miało miejsce do 1954 roku.

Bazą dla formującego się Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego był powstały jeszcze w 1944 roku Samodzielny Batalion Specjalny, którego inspiratorem było Centralne Biuro Komunistów, na czele z Stanisławem Radkiewiczem. Zadaniem batalionu w okresie działań wojennych było szkolenie żołnierzy w zakresie dywersji i wywiadu, a następnie po podporządkowywaniu go Polskiemu Sztabowi Partyzanckiemu, celem Batalionu było utrzymanie łączności z Armią Ludową, a przede wszystkim realizacja działań dla potrzeb frontów radzieckich i politycznego rozpoznania terenu. Z chwilą powstania PKWN cele Batalionu uległy dalszej rozbudowie, teraz miał on za zadanie ochronę na wyzwolonych terenach Polski administracji, rozbudowywanej przez komunistów, jak również walkę z podziemiem zbrojnym. W tej jednostce widziano zalążek Wojsk Wewnętrznych, które już w sierpniu 1944 roku zostały podorządkowane resortowi bezpieczeństwa publicznego. Samodzielny Batalion Specjalny od sierpnia do października 1944 roku przeszedł wewnętrzną reorganizację w kierunku przystosowania go do zadań szkolno-operacyjnych. Chodziło przede wszystkim o zorganizowanie własnej bazy do szkolenia kadr dowódczych – zarówno oficerskiej jak i podoficerskiej. Równolegle przystąpiono do przygotowywania pododdziałów batalionu do działań operacyjnych, wynikających z zadań resortu bezpieczeństwa wewnętrznego.

Oficjalnie 19 października 1944 roku Uchwałą Sekretariatu KC PPR Samodzielny Batalion Specjalny został przekształcony w Wojska Wewnętrzne, z szeroko rozbudowaną siecią oddziałów szkolnych, operacyjnych, ochronnych i sztabem brygady. Jednak w warunkach wojennych, Wojska Wewnętrzne nie były należycie wyposażone, do końca 1944 roku nie udało się utworzyć nie tylko planowanych trzech brygad po 5000 ludzi, ale nie osiągnięto nawet pełnego stanu w istniejącej już brygadzie Wojsk Wewnętrznych i Centrum Wyszkolenia. Na początku 1945 roku po wyzwoleniu już znacznych terów Polski przez Armię Czerwoną, dokonano zasadniczych zmian nie tylko w rozmieszczeniu Wojsk Wewnętrznych, ale zmieniły się również zadania: teraz należało ochraniać lokujące się władze ludowe, obiekty przemysłowe, oraz zabezpieczenie rozwoju i funkcjonowania Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, a przede wszystkim zintensyfikowanie działań przeciwko zbrojnemu podziemiu. Spowodowało to, że Rada Ministrów 26 marca 1945 roku podjęła swa pierwszą uchwałę o powołaniu Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, ustawa ta polecała Ministrowi Bezpieczeństwa Publicznego w terminie do 1 maja 1945 roku sformować KBW w sile około 32 tysięcy ludzi. Do prac na organizacją KBW uchwała włączała ministrów: Obrony Narodowej, Przemysłu i Aprowizacji. Szef MON-u był odpowiedzialny za stworzenie 800 osobowego korpusu oficerskiego i wydzielenia około 25 tysięcy podoficerów i żołnierzy, zaś Minister Przemysłu i Aprowizacji był odpowiedzialny za włączenie formowanego Korpusu na samodzielne zaopatrzenie według norm Wojska Polskiego.

Niestety nie udało się wypełnić do maja 1945 roku planowanego stanu 32 tysięcy żołnierzy Korpusu, udało się zmobilizować jedynie około 20 tysięcy żołnierzy, gdyż z powodu braku oficerów i podoficerów, umundurowania i uzbrojenia przerwano dalszą mobilizację poborowych. Brak należytego zaopatrzenia powodował częste dezercje, do czego przyczyniało się również podziemie poakowskie. Do dnia 24 maja 1945 roku, czyli uchwały Rady Ministrów w sprawie formowania Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, liczył on 21 tysięcy szeregowców, 1500 podoficerów i około 200 oficerów. Podczas obrad kierownictwa PPR w dniach 20-21 maja zdecydowano się zająć sprawą zaniedbań w formowaniu KBW, co spowodowało, że powołano na dowódcę KBW radzieckiego generała Bolesława Kieniewicza, zdecydowano również o wprowadzeniu poboru do KBW opartego na zaciągu ochotniczym i kwalifikowanym, wcielając ludzi popierających działania władzy ludowej. Odpowiedzialny za sformowanie i działalność KBW był Minister Obrony Narodowej, który otrzymał czas do 10 sierpnia 1945 roku.

KBW powołane przez kierownicze władze PPR od samego początku było formacją wojskową, przeznaczoną głównie do walki z podziemiem poakowskim, do służby ochronno-konwojowej, wynikającej z potrzeb organów bezpieczeństwa. Drugi okres formowania się KBW to maj-październik 1945 roku, w tym czasie jej dowódca Bolesław Kieniewicz, wcielił do KBW swą dawną jednostkę 4 Dywizję Piechoty, żołnierze i oficerowie tej formacji wnieśli do KBW bogate doświadczenie z walk frontowych. 22 sierpnia 1945 roku Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego przejęło ponownie kontrolę nad KBW, liczące teraz ponad 29 tysięcy ludzi. Między wrześniem a październikiem 1945 roku dokonano kolejnej reorganizacji, powołano między innymi w każdym wojewódzkie Wojska Bezpieczeństwa Wewnętrznego, które były organami dowodzenia wojskami KBW w skali terytorialnej. Powołano również jednostki operacyjne podzielone na batalionu, znajdujące się w każdym wojewódzkie, jednostki specjalne np. Szkołę Oficerską KBW, Pułki Zmotoryzowane, Eskadrę Łączności i Lotnictwa, Prokuraturę i Sądy KBW. Pozwoliło to na zintensyfikowanie działalności Korpusu i podległych mu jednostek na terenie całego kraju. Taka struktura organizacyjna jednostek KBW zapewniała daleko samodzielność w kierowaniu jednostkami, umożliwiając tym samym skuteczniejszą walkę z podziemiem oraz realizowanie zadań ochronno-konwojowych.

W walce Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego ze zbrojnym podziemiem można wyróżnić kilka okresów:

1. Przedział pierwszy to jesień 1944 – jesień 1945, kiedy to KBW, a wcześniej Wojska Wewnętrzne, prowadziło działania ochronno-bojowe, polegające głównie na sporadycznych akcjach bojowych wymierzone w niewielkie grupy podziemia. Główny wysiłek Korpusu skupiał się wówczas na ochronie kluczowych obiektów państwowo-administracyjnych i tzw. działań asystencyjnych, czyli obławy, zatrzymania, przeszukania, realizowane pod kierownictwem aparatu Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego, jak również na ochronie lokującej się na terenie wyzwolonej Polski władzy ludowej.

2. Lata 1945-1947 były okresem działań zaczepnych wojsk KBW przeciwko zbrojnemu podziemiu. W tych latach doszło do rozgromienia polskiego podziemia zbrojnego oraz likwidacji zbrojnej blokady UPA na południowo-wschodnich obszarach Polski. Zasadniczym obszarem walk wojsk KBW były tereny wiejskie, głównie w południowo-wschodnich rejonach kraju, a szczególnie w województwach białostockim, warszawskim, lubelskim i krakowskim. Do zimy 1947 roku KBW, jako podstawowa militarna siła pierwszego rzutu, wsparta jednostkami organów bezpieczeństwa, doprowadził do rozbicia takich dużych zgrupowań typu partyzanckiego jak „Burego” – Kwiecień 1946, „Orlika” – Czerwiec 1946, „Bartka” – jesień 1946. Od wiosny 1947 roku wojska KBW nasiliły swą działalność wobec oddziałów UPA, zarówno w ramach operacji „Wisła” Kwiecień-Lipiec 1947, jak i podczas ostatecznego oczyszczania południowo-wschodnich obszarów kraju z niedobitków UPA. W tym właśnie czasie działania KBW były ściśle koordynowane przez Wojewódzkie Komitety Bezpieczeństwa Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, Milicji, jednostek MON. Na szczeblu centralnym najważniejszymi akcjami przeciwko podziemiu poakowskiemu kierowała Państwowa Komisja Bezpieczeństwa, której przewodniczył Naczelny Dowódca Wojska Polskiego marszałek Michał Rola-Żymierski. W tym czasie KBW prowadziło również działalność polityczno-propagandową związaną z referendum, a następnie z wyborami.

3. Lata 1947-1948 w których KBW wyspecjalizowało się w zwalczaniu pozostałości podziemia zbrojnego, organizowaniu i pełnieniu służby ochronno-konwojowej. Pierwszoplanowym celem była całkowita likwidacja podziemia, trwało to jednak aż do 1948 roku, choć w późniejszym okresie wciąż działały małe lokalne grupy. Było to spowodowane czynnikami zewnętrznymi i wewnętrznym, do czynników zewnętrznych można zaliczyć długo utrzymujące się rozdarcie polityczne społeczeństwa polskiego, utrzymujące się wpływy lokalnej opozycji, czy trudności gospodarcze. Do czynników wewnętrznych należały głównie – słabości wewnętrzne KBW, brak doświadczenia, problemy z sformowaniem KBW, jednak z czasem, w miarę doskonalenia struktury KBW w latach 1947-1948 podejmowano szereg działań takich jak: pościgi, głębokie działania rozpoznawcze, zasadzki, jednak wiele z nich zakończyło się porażką KBW. Dowództwo KBW podejmowało akcje mające na celu wytropienie w danym rejonie rozpoznawczym jednostek podziemia i doprowadzenie do ich całkowitej likwidacji, takie akcje przeprowadzono między innymi w warszawskim, białostockim i lubelskim, gdzie działano przy współudziale Milicji, Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego i jednostek Wojska Polskiego. Na udoskonalenie form i metod walki ze zbrojnym podziemiem wpłynęło powołanie w marcu 1946 roku Państwowej Komisji Bezpieczeń­stwa. Szczególną rolę odegrała PKB w organizowaniu i kierowaniu dzia­łalnością polityczno-wojskową w okresie referendum, wyborów oraz w likwidacji sił UPA w 1947 roku. Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego w likwidacji reakcyjnego podziemia zbrojnego skupiał swoje wysiłki głównie na zwalczaniu:

• Terytorialno-wojskowych organizacji podziemnych, opierających swoją działalność na dobrze zorganizowanej sieci współpracowników i dysponujących zbrojnymi bojówkami i oddziałami.
• Grup, bojówek i oddziałów zbrojnego podziemia pozbawionych powiązań z organizacjami polityczno-wojskowymi, lecz dysponujących własną siecią współpracowników.

4. Lata 1948-1954 charakteryzują się intensyfikacją działań Korpusu na znacznych obszarach i w długim okresie czasu. Wynikało to z doświadczenia, jakie KBW uzyskało w toku działalności w latach 1945-1948. W tym czasie do metod działania Korpusu na stałe weszły masowe operacje, które prowadzono wobec jednostek UPA, czy wobec grup bandyckich i pozostałości podziemia jak np. „Narew” między październikiem 1951 a październikiem 1952, na terenie województw białostockiego i warszawskiego czy „Biebrza” na terenie województw warszawskiego, białostockiego i olsztyńskiego w latach 1953-1954. Używanie tak dużych sił i środków było spowodowane tym, że istniały obawy przed możliwością regeneracji podziemia zbrojnego, dlatego do walki wykorzystywano wciąż nie tylko jednostki KBW, ale również Wojska Polskiego. W tym czasie prowadzono również ochronę strategicznych obiek­tów gospodarki narodowej, narażonych na możliwość akcji sabotażowych ze strony podziemia.

5. Lata 1956-1965 – był w dziejach KBW okresem poszu­kiwań miejsca i roli Korpusu w kształtującym się wówczas systemie Obrony Terytorium Kraju. W okresie tym Korpus pełnił funkcję od­wodowej formacji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, przeznaczonej do działania w wyjątkowych sytuacjach zagrożenia bezpieczeństwa i porządku publicznego, a także do wykonywania innych zadań, związanych z działalnością ochronno-operacyjną. Główny jednak wysiłek w tych latach skupiał Korpus na przygotowaniu KBW do działań w tworzącym się wówczas systemie obrony terytorialnej, realizacji określonych prac na rzecz gospo­darki narodowej (np. budowa dróg w Bieszczadach) i udziale w doraźnych akcjach społeczno-gospodarczych, jak np. przy budowie szkół, usuwaniu klęsk żywiołowych, ochronie obiektów przemysłowych.

Stabilizacja ustroju socjalistycznego w Polsce, zlikwidowanie pozostałości podziemia zbrojnego na terenie Polski, przejęcie ochrony obiektów przemysłowych przez Korpus Cywilnej Straży Przemysłowej, a także szukanie oszczędności dla złagodzenia występujących trudności gospodarczych spowodowało, że w początkach kwietnia 1965 roku kierownictwo partii podjęło decyzje o przekazaniu KBW Ministerstwu Obrony Narodowej. Nastąpiło to 1 lipca 1965 roku, oznaczając zakończenie działalności KBW jako formacji powołanej do wewnętrznej ochrony kraju.

Artykuł przygotowany w oparciu o następujące źródła i opracowania:

Czubiński Antoni, Historia Polski XX wieku, wyd. 2, Poznań 2005;

Jaworski Mieczysław, Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego 1945-1965, Warszawa 1984.

Fot. Medal dla upamiętnienia 20. rocznicy powstania KBW z 1965 roku, źródło/autor Mola.