Koncepcje na temat upadku Państwa Wielkomorawskiego

Wielu autorów opracowań monograficznych twierdzi, że do upadku państwa Wielkomorawskiego przyczynili się Węgrzy, którzy kontynuując swoją ekspansję w naddunajskiej Europie Środkowej podjęli decyzję o wcieleniu do swojego państwa również terytorium Wielkich Moraw. Analiza źródeł dostępnych dla okresu IX i X wieku, wskazują one, że Węgrzy zajęli tylko część Wielkich Moraw, a sami stanowili jeden z wielu czynników, które spowodowały proces załamywania się Państwa Wielkomorawskiego.

Proces ten rozpoczął się od śmierci Świętopełka w 894 roku, według Konstantyna Porfirogenety w „De administrando Imperio” Wielkie Morawy zostały podzielone między trzech synów Świętopełka: Mojmira II, który otrzymał w zarząd Morawy właściwe, Świętopełk II Słowacje, a trzeci nieznany mu z imienia miał objąć Pocisie. Właśnie tam w 896 roku mieli się osiedlić Węgrzy, za zgodą książąt wielkomorawskich, jednak obszar ten był za mały przy silnie rozwiniętych strukturach przedpaństwowych u Węgrów, a poza tym mało prawdopodobne, aby Węgrzy płacili trybut z zajmowanych ziem, a sami książęta siłą nie byli w stanie go wywalczyć.

Węgrzy dotarli na tereny wschodnie Państwa Wielkomorawskiego po klęsce, którą zadali im w 895 roku Pieczyngowie, Węgrzy wobec groźby eksterminacji jako naród rzucili się do ucieczki docierając wiosną 896 roku nad Dunaj, gdzie właśnie za zgodą książąt wielkomorawskich osiedlili się na terenach położonych wzdłuż północnego biegu rzeki Cisy i na części Pocisia. Pojawienie się Węgrów nad Pocisiem było przyczyną konfliktu książąt wielkomorawskich. Władający Pocisiem (według autora Przecław/Priznoslavus) zbuntował się przeciwko braciom, za co został wygnany i schronił się u cesarza Arnulfa, z którym wkrótce doszło do konfliktu, którego źródłem były plemiona czeskie, które w 895 roku oddały się pod protekcje Arnulfa uciekając przed panowaniem książąt wielkomorawskich.

W 897 roku Mojmir II i Świętopełk II przygotowali plan ponownego zagarnięcia ziem plemion czeskich, ale wobec zdecydowanej reakcji Arnulfa, który w razie takiej akcji miał wystąpić przeciw Morawom, książęta wielkomorawscy nie zaatakowali Czech. W tym samym roku położenie polityczne Państwa Wielkomorawskiego uległo zmianie, cesarz Arnulf korzystając z prawa patrymonialnego zaprosił Węgrów do osiedlenia się w części Panonii położonej na północny-wschód od Jeziora Błotnego w nadziei, że będą jego sojusznikiem w walce z Państwem Wielkomorawskim. Wkrótce w 898 roku wybuchła wojna domowa między Mojmirem a Świętopełkiem, który został poparty przez cesarza Arnulfa. Jednak brak jakichkolwiek pozytywnych rezultatów spowodowała, że Arnulf wycofał się a w 899 roku dopadła go śmiertelna choroba powodując 24 grudnia 899 roku jego śmierć.

Pomimo śmierci cesarza Bawarowie wraz z Czechami prowadzili nadal wojnę z Mojmirem, który widząc, że jest w poważnych kłopotach zadecydował się na sojusz z Węgrami, którym to książę Arnulf II i Bawarowie zakwestionowali prawa Węgrów do pobytu w części Panonii położonej na wschód od Jeziora Błotnego podjęli próbę wyparcia stamtąd nowych osadników. Dla Węgrów było to zaskoczenie, walczące na prośbę Arnulfa wojska węgierskie w Italii natychmiast ruszyły do Panonii, aby bronić swych siedzib, łącząc się z pobratymcami rozbili wojska bawarsko-karantańskie w 900 roku nad rzeką Enns, co spowodowało całkowite opanowanie Panonii aż po rzekę Sopron, przekaz Joannesa Aventinusa w „Annales Boiorum” potwierdza wspólną walkę Mojmira II i Węgrów w 900 roku przeciw Bawarczykom i Arnulfowi II.

Niezrozumiała jest jednak dalsza postawa Mojmira II w stosunkach ze swym niedawnym sojusznikiem. W 901 roku na polecenie Mojmira zostało wysłane poselstwo do Ratyzbony, które zaproponowało dostojnikom sprawującym władzę w imieniu syna cesarza Arnulfa, Ludwika Dziecię zawarcie pokoju. Wkrótce zostało wysłane poselstwo do Mojmira w osobach biskupa Passawy Richarda i hrabiego Uldaryka.

Dowodzi to, że Państwo Wielkomorawskie było w tak krytycznej sytuacji, że Mojmir musiał zrezygnować z największego osiągnięcia swego ojca, – czyli niezależności politycznej. Dlaczego Mojmir zerwał sojusz z Węgrami, możliwe jest że przestraszył się siły swego niedawnego sojusznika, który pokonując wojska bawarskie nad rzeką Enns zawładnął Panonią. Jednak należy wrócić do wojny domowej między Mojmirem a Świętopełkiem, konflikt ten nie objął Moraw właściwych i toczył się głownie na pograniczu Moraw i Słowacji. Wojna obu braci była brutalna i gwałtowna, spowodowała wyludnienie terenów między Słowacją a Morawami, co było powodem, że Mojmir miał ograniczone możliwości sprawowania władzy na Słowacji, co doprowadziło w konsekwencji na przełomie 900/901 roku, że ta część plemion węgierskich, która zamieszkiwała Słowację w obliczu kryzysu wewnętrznego Państwa Wielkomorawskiego przestała uznawać nad sobą zwierzchność władców wielkomorawskich. Spowodowało to oderwanie Słowacji od Państwa Wielkomorawskiego przez Węgrów, ale nie w drodze podboju, lecz przez zaprzestanie uznawania nad sobą zwierzchności władców Państwa Wielkomorawskiego.

Należy także odwołać się od źródeł jak „Annales Alamannici: czy „Gesta Ungarorum”, w których są opisane ciężkie walki, jakie stoczyli Węgrzy w obronie ziem, na których przebywali z nadania książąt bawarskich. Zestawiając powyższe wiadomości należy wywnioskować, że jeszcze w 901 roku Mojmir zerwał antyfrankijski sojusz z książętami węgierskimi i rozpoczął przeciwko nim działania zbrojne. Po nieudanym wyparciu Węgrów ze Słowacji, Mojmir zwrócił się do Wschodnich Franków, a przede wszystkim Bawarów z propozycją sojuszu antywęgierskiego, sojusz dla obu stron był korzystny, gdyż Mojmir chciał wyprzeć Węgrów ze Słowacji, Bawarowie zaś z Panonii. Węgrzy jednak zdołali obronić swe ziemie, podzielona armia na dwie części najpierw pokonała wojska wschodniofrankijskie a następnie obległa armię Mojmira w twierdzach morawskich, których jednak nie udało im się zdobyć. Zwycięstwo Mojmira było jednak symboliczne, obronił Morawy właściwe, ale już nigdy nie zdołał odbić ziem zajętych przez Węgrów. Książęta węgierscy rozbili sojusz morawsko-wschodniofrankijski, a same Państwo Wielkomorawskie tracąc Pocisie, Czechy i Słowację zostało okrojone do właściwych Moraw.

Wielu jednak historyków uważa, że Państwo Wielkomorawskie zostało podporządkowane całkowicie Węgrom dopiero w 907 roku po bitwie pod Bratysławą. Jednak należy zauważyć, że wiele źródeł jak: „Annales Iuvanenses Maximi”, „Roczniki z Admuntem” czy „Annales Laubacenses” nic nie wspominają o udziale wojska morawskich w tej bitwie, a jedynie o wielkiej klęsce rycerstwa wschodniofrankijskiego. Morawianie nie brali udziału w tej bitwie, gdyż Ekkehard w „Chronicon Universale” i Annalista Saski podają, że w 906 roku wojska węgierskie naruszyły ziemie Morawian, co doprowadziło do wojny, gdyż ci nie mieli zamiaru przyłączać się do Węgrów. Według czeskiego historyka Lubomira Harlika Morawy ponownie obroniły się w umocnionych miastach, których Węgrzy nie mieli zamiaru zdobywać, co wiązałoby się z dużymi stratami. Utrata jednak kolejnych terytoriów i straty w ludności spowodowały, że władcy Moraw nie byli wstanie wystawić armii (głownie jazdy), co spowodowało, że nie brali udziału w bitwie pod Bratysławą w 907, a sama bitwa nie miała wpływu na losy Moraw, gdyż jak twierdzi Harlika ich los został przypieczętowany w 902 roku.

Pozwala to na przyjęcie tezy, że udział Węgrów w upadku Państwa Wielkomorawskiego był jedynie jednym z wielu czynników załamania się państwowości wielkomorawskiej. Upadek Państwa Wielkomorawskiego rozpoczął się, więc od śmierci Świętopełka i podziału kraju między trzech synów. Wojna domowa między braćmi, zaproszenie Węgrów na tereny swego państwa, zawieranie niekorzystnych sojuszów, spowodowało w konsekwencji rozpad. Najpierw plemiona czeskie oddały się pod protekcje cesarza Arnulfa, Węgrzy opanowali za zgodą książąt wielkomorawskich Pocisie, późniejsze wojny z Węgrami i utrata w 902 roku Słowacji, jest datą, którą możemy uznać za kres istnienia Państwa Wielkomorawskiego.

Po upadku Państwa Wielkomorawskiego na Morawach przetrwała jednak jakaś organizacja państwowości, być może zostały podzielone Morawy między synów Mojmira II, potwierdzeniem istnienia jakiejś formy organizacji jest kronika Josippona, który wśród ludów X wiecznej Europy Środkowej wymienia na pierwszym miejscu Morawian, ważny jest także przekaz „Wyciąg z katalogów biskupów morawskich”, który wskazuje na osoby biskupa Jana i biskupa sylwestra, który miał umrzeć w 944 lub 945 roku, świadczy to o tym że po upadku Państwa Wielkomorawskiego wciąż istniała organizacja kościelna z siedzibą w Ołomuńcu. Kolejnym dowodem jest małżeństwo syna Arpada – Zultu z córką księcia morawskiego Menumorota (prawdopodobnie Mojmir II), jest to między innymi poświadczone w węgierskiej „Kronice Anonima”. W przypadku Węgrów nie dopuszczalne byłoby zawarcie małżeństwa pomiędzy naczelnikiem rodu a niewolnikiem, co świadczy ze na Morawach wciąż istniała organizacja państwowa, która niewątpliwie była pod kontrolą władców węgierskich aż do 955 roku, kiedy to wojska węgierskie zostały pokonane na Lechowym Polu.

Artykuł przygotowany w oparciu o następujące opracowania:

Felczak Wacław, Historia Węgier, Wrocław – Warszawa – Kraków 1966;

Panic Idzi, Ostatnie lata Wielkich Moraw, Katowice 2000;

Zientara Benedykt, Historia Powszechna Średniowieczna, wyd. 8, Warszawa 2002.

Fot. Martin Hlauka (Pescan), za Wikimedia Commons.