Inkorporacja Mazowsza do Korony Polskiej w 1529 roku

W marcu 1526 roku zmarł ostatni książę mazowiecki Janusz III. Jego śmierć, jak również jego brata owiana jest tajemnicą. Przyczyną ich śmierci miała być rzekomo trucizna. Zgodnie z legendą osobą, którą dopuściła się tak haniebnego czynu była żona króla polskiego – Zygmunta Starego, Bona Sforza. Ostatnimi książętami mazowieckimi byli synowie Konrada Rudego: Stanisław i Janusz III, którzy obaj zmarli w wieku 24 lat, pierwszy w 1524 roku, zaś drugi w 1526 roku, nie pozostawiając potomków.

Podejrzenia o uśmiercenie książąt mazowieckich padły na wojewodziankę płocką Katarzynę Radziejowską, która miała się kochać w jednym z nich, jednak wobec odtrącenia, najpierw otruła ich matkę – Annę Radziwiłł, a potem po kolei braci. Sprawczyni zbrodni nigdy nie postawiono przed sądem, co wywołało kolejne fale domysłów i podejrzeń, że za zabójstwem stała Bona, która chciała, aby księstwo mazowieckie stało się dziedzicznym księstwem jej syna Zygmunta Augusta, późniejszego króla Polski. Podejrzenia były na tyle poważne, że Zygmunt Stary chcąc raz na zawsze sprawę wyjaśnić, polecił przeprowadzić śledztwo, w wyniku którego ogłoszono specjalnym edyktem z 9 lutego 1528 roku, że książęta:

„nie sztuką ani sprawą ludzką, lecz z woli Pana Wszechmogącego tego świata zeszli”

Jakakolwiek była przyczyna śmierci ostatnich Piastów mazowieckich, zgodnie z prawem księstwo przechodziło pod panowanie króla polskiego Zygmunta I Starego. Mimo to, wciąż pozostawała nierozwiązana kwestia czy księstwo będzie inkorporowane do Korony Królestwa Polskiego, czy też władał nim będzie książę, będący jednocześnie lennikiem polskiego monarchy. Za drugim rozwiązaniem stali : królowa Bona Sforza, dygnitarze mazowieccy oraz przedstawiciele Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Celem Bony było oddanie Mazowsza Zygmuntowi Augustowi, które wraz z Litwą stanowiło dominium Jagiellonów w Rzeczpospolitej. Sprzeciwili się temu rozwiązaniu nie tylko dygnitarze Królestwa Polskiego, ale sam Zygmunt I Stary, który postanowił inkorporować Mazowsze do Polski. Król zatwierdził przywileje księstwa i odebrał przysięgę od stanów.

Dla Zygmunta wcielenie do Korony Księstwa Mazowieckiego było nie tylko poważnym zastrzykiem środków finansowych, bowiem szlachta mazowiecka płaciła większe podatki niż koronna, ale ponosiła także większe ciężary wojskowe. Ponadto szlachta mazowiecka miała mniejsze prawa polityczne, gdyż sejm mazowiecki miał charakter zgromadzenia stanowego, a w Księstwie Mazowieckim nie obowiązywała zasada „neminem captivabimus”, czyli zakazu więzienia bez wyroku sądowego. Ponadto nie było na Mazowszu sejmików ziemskich.

Właściwa inkorporacja do Królestwa Polskiego dokonała się na sejmie w 1529 roku. Podczas niego posłowie szlacheccy z Mazowsza zasiedli w izbie poselskiej, a wojewodowie i kasztelanowie w senacie. Szlachta mazowiecka została zrównana we wszystkich przywilejach z Koroną, utworzono sejmiki ziemskie. Utrzymano jednak sejmik generalny księstwa na którym przedstawiciele, wybrani wcześniej na sejmikach ziemskich, mogli sformułować wspólne stanowisko, podobnie jak na sejmikach generalnych w Małopolsce, Wielkopolsce i Prusach. Mazowsze stało się województwem i zostało formalnie przyłączone do Wielkopolski. Do 1577 roku pozostała jednak odrębność prawna, ponieważ dopiero wtedy Mazowsze przyjęło prawo polskie, zachowując przy tym niektóre prawa nazywane ekscerptami mazowieckimi.

Dla Królestwa Polskiego inkorporacja Mazowsza oznaczała nie tylko powiększenie terytorium państwa, ale przede wszystkim wcielenie bogatego księstwa, z zamożną szlachtą, która płaciła, jak zostało wspomniane wyższe podatki i ponosiła większe ciężary wojskowe. Wówczas te kryteria przemawiały za decyzją Zygmunta I Starego. Z drugiej strony plan Bony nawet jeśliby został zrealizowany, prawdopodobnie wraz z Unią Lubelską w 1569 roku Księstwo Mazowieckie zostałoby inkorporowane do tworzącej się Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Artykuł przygotowany w oparciu o następujące opracowania:
Besala Jerzy, Zygmunt I Stary i Bona Sforza, Poznań 2012;
Bogucka Maria, Bona Sforza, Wrocław – Warszawa – Kraków 2004;
Cynarski Stanisław, Zygmunt August, wyd. 3, Wrocław – Warszawa – Kraków 2004;
Jasienica Paweł, Polska Jagiellonów, Warszawa 1998;
Kienzler Iwona, Mroczne karty historii Polski, Warszawa 2013;
Markiewicz Mariusz, Historia Polski 1492-1795 wyd. 2, Kraków 2002;
Romański Romuald, Niewyjaśnione zagadki historii Polski, Warszawa 2004;
Wójcik Zbigniew, Historia Powszechna XVI-XVII wieku, Warszawa 2002.

Fot. Zygmunt I Stary, obecnie w zbiorach Muzeum Czartoryskich, Źródło/Fotograf /Praca własna (BurgererSF/