Gorbaczow. Pieriestrojka i rozpad imperium – recenzja książki

Michaił Gorbaczow do dziś uznawany jest za jednego z najważniejszych polityków drugiej połowy XX wieku. Kiedy przejął ster rządów w Związku Radzieckim w latach osiemdziesiątych XX wieku, kraj ten od wielu lat ogarnięty był kryzysem, który próbował przezwyciężyć właśnie Gorbaczow. Jego decyzje polityczne dla partyjnej wieruszki były zaskoczeniem, wielu z jego współpracowników sceptycznie podchodziło do pomysłów wdrażanych w życie, które miały zmienić oblicze wewnątrz kraju, ale również postrzeganie Związku Radzieckiego w świecie.

Mimo starań, jakie podjął Michaił Gorbaczow, aby wyprowadzić ZSRR z zapaści, doszło do rozpadu komunistycznego molocha, który nie zdołał przetrzymać nie tylko wewnętrznego kryzysu, ale również wyścigu zbrojeń, jaki narzucili Sowietom Amerykanie. Jakie błędy popełnił Gorbaczow, które zaważyły na upadku ZSRR? A może przywódca ZSRR za późno je wprowadził? Dlaczego musiało dojść  do wydarzeń na przełomie lat 1990/1991? Na te oraz inne pytania uzyskamy odpowiedź w świetnej publikacji profesor Alicji Stępień – Kuczyńskiej „Gorbaczow. Pieriestrojka i rozpad imperium”. Historyk związana z Uniwersytetem Łódzkim w swojej publikacji ukazuje nam nie tylko życie Michaiła Gorbaczowa, ale jego decyzje polityczne, walkę o utrzymanie jedności Związku Radzieckiego, ale również błędy, jakie popełnił Sekretarz Generalny Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Autorka książki opisuje także jak współczesnie postrzegany jest Michaił Gorbaczow, a także za co do dziś cenią go Rosjanie, ale również jak odbierany jest on na świecie.

Okres krótkich, bo zaledwie siedmioletnich rządów Michaiła Gorbaczowa, próby reformowania kraju oraz zmian w Związku Radzieckim, zamknął prawie 70-letnią historię tego kraju, który rozpadł się na kilkanaście republik. W publikacji  Alicja Stępień – Kuczyńska prezentuje na początku pochodzenie Gorbaczowa, jego miejsce urodzenia, rodziców, ale również początki kariery politycznej, którą rozpoczął po wyjeździe na studia do Moskwy. Jego kariera partyjna jak podkreśla autorka rozwinęła się niebywale szybko. W wieku 32 lat, w 1963 roku Gorbaczow został zaproponowany na stanowisko kierownika wydziału organizacyjnego partii w Kraju Stawropolskim. Ze względu na fakt, że Kraj Stawropolski był miejscem letnich wypadów – do kurortu Mineralnyje Wody – najważniejszych polityków w ZSRR, przyszły przywódca państwa miał okazję poznać Jurija Andropowa, Michaiła Susłowa, Andrieja Gromykę czy Leonida Breżniewa. Jak wskazuje historyk Uniwersytetu Łódzkiego, to właśnie ci ludzie zdecydowali o przyszłości Gorbaczowa, docenianego za wiedzę z zakresu wsi i rolnictwa, ale także towarzyskiego i pracowitego członka partii.

Jego kariera na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku potoczyła się błyskawicznie, doprowadzając go na szczyt władzy 11 marca 1985 roku, kiedy został wybrany na sekretarza generalnego KC KPZR. W książce, co należy szczególnie podkreślić, autorka wskazuje, że Gorbaczow był pierwszym sekretarzem o wiele młodszym od poprzedników – miał 54 lata w chwili objęcia urzędu – był człowiekiem wykształconym i nie wywodził się ze struktur siłowych. Tak rozpoczynała się era Gorbaczowa w Związku Radzieckim, który dość szybko przystąpił do reform w kraju.

Alicja Stępień – Kuczyńska podkreśla, że reformy były niezbędne w ZSRR. Kraj na początku lat osiemdziesiątych miał nie tylko trudności wewnętrzne, ale sytuacja poza granicami państwa również wpływała na sytuację w Związku Radzieckim. Te problemy dostrzegał Michaił Gorbaczow, który rozpoczynając reformy był przeświadczony, że zmiany systemu gospodarczego w kraju uratują ZSRR i pozwolą nie tylko wyjść z recesji, ale utrzymać jedność kraju. Niestety czas pokazał, że plany Gorbaczowa załamały się.

Jak wskazuje historyk Uniwersytetu Łódzkiego już po dwóch latach od przejęcia władzy przez Gorbaczowa i wprowadzania zmian, w Związku Radzieckim zachodziły rozbieżności między celami, a efektami reform. Wiele z nich wprowadzano pod presją czasu, wzrastało niezadowolenie społeczne, bowiem ludzie liczyli na ożywienie gospodarcze i poprawę jakości życia, a w rzeczywistości sytuacja stale się pogarszała.

Reformy w przemyśle, próby zmian i rozwoju budownictwa mieszkalnego czy wsparcie infrastruktury, służby zdrowia oraz szkolnictwa w wielu regionach nie sprawdzały się. Te dziedziny życia, jak również wiele innych zaniedbane przez wiele lat, potrzebowały silnego wsparcia finansowego. Gorbaczow szukał pomocy na Zachodzie Europy i w Stanach Zjednoczonych, szedł na ustępstwa, a gospodarka w kraju wymagała nagłych zmian. Naciski społeczne rosły w kraju z każdym rokiem, a ich apogeum to przełom lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. Wówczas jednak, jak zauważa autorka, było już za późno. Gorbaczow zdawał sobie sprawę, że będzie musiał iść na daleko idące ustępstwa wobec republik wchodzących w skład ZSRR, jednak nadal uważał, że zdoła utrzymać jedność państwa.

Wewnętrzna opozycja, na czele której stał Borys Jelcyn, coraz większa presja w republikach nadbałtyckich, które domagały się niezawisłości, a także brak realnych możliwości na szybkie wprowadzenie zmian wobec braku funduszy, załamały cały system w Związku Radzieckim.  Alicja Stępień – Kuczyńska zaznacza, że Gorbaczow zbyt późno wprowadził mechanizmy rynkowe, na politykę Głasnosti – Jawności, Związek Radziecki nie był gotowy w tak szerokiej formie, a ponadto narastające konflikty wewnątrz partii, gdzie przywódcy regionalnie coraz częściej krytykowali Gorbaczowa za nieumiejętność rozwiązywania bieżących problemów, a także upadek gospodarki, miały katastrofalne skutki. Warto dodać, że Gorbaczow oprócz problemów wewnętrznych, coraz częściej mierzył się z problemami poza granicami ZSRR. Na Zachodzie Europy coraz częściej nie tylko mówiono, ale również naciskano na kwestię zjednoczenia Niemiec, w krajach satelickich, jak Polska dochodziło do zmian, których nie był w stanie powstrzymać Gorbaczow, a wobec potęgi gospodarczej, jaką były Stany Zjednoczone i narzuconego tempa zbrojeń, jakie wprowadził Ronald Reagan, Związek Radziecki był bezsilny i Gorbaczow musiał iść na ustępstwa.

Jak podkreśla polska historyk nawarstwienie się problemów wewnętrznych i zagranicznych spowodowało załamanie się całego istniejącego systemu w Związku Radzieckim. Dla obywatela państwa radzieckiego jawność życia publicznego, likwidacja cenzury, krytyka rządzących, otwarcie w polityce zagranicznej okazały się zbyt radykalne, zwłaszcza że sytuacja gospodarcza kraju stawała się coraz gorsza. W ostatnim okresie rządów Gorbaczow popełniał coraz więcej błędów, szedł pod prąd oczekiwaniom nomenklatury, narażał się wojskowym, wszystkim, którzy w jego reformach widzieli zagrożenie, naruszenie ówczesnego status quo. Do tego doszły wspomniane dążenia niepodległościowe, nad którymi Gorbaczow nie mógł zapanować. Autorka jasno wskazuje, że dzisiejsza ocena rządów Gorbaczowa wskazuje, że komunistyczny system nie był reformowalny, jak również niezdolny do przyjęcia radykalnych zmian, jakie wprowadzono w tak szybkim czasie. Ich skutkiem był rozpad Związku Radzieckiego, które spadkobiercą jest dzisiejsza Rosja na czele z Władimirem Putinem.

Jak więc ocenić po trzydziesty latach od rozpadu ZSRR Michaiła Gorbaczowa? Był  i jest lubiany na Zachodzie, a nawet w krajach bloku wschodniego. W Rosji również dobrze się o nim mówi, jednak nie brakuje opinii, że błędy jakie popełnił przyczyniły się do rozpadu ZSRR.  Alicja Stępień-Kuczyńska podejmuje w książce próbę obiektywnej oceny Gorbaczowa, zastanawiając się nad jego odpowiedzialnością jako polityka i reformatora. Łączy próbę biografii z opisem kariery przywódcy, naświetla plany i realizację reform, przybliża kulisy zmian w ZSRR i jego upadek.

"Gorbaczow. Pieriestrojka i rozpad imperium" to krótka, ale przenikliwa analiza kluczowej postaci i najważniejszych rządów końca XX wieku. Warto ją mieć w swojej bibliotece, tym bardziej, że porusza ważny aspekt politycznych zmian, jakie miały miejsce na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku i wpłynęły na losy wielu krajów nie tylko Europy Wschodniej i Środkowo-Wschodniej, ale również oddziaływały na cały świat.

O autorce: Alicja Stępień – Kuczyńska – politolog i historyk, kieruje Katedrą Systemów Politycznych Uniwersytetu Łódzkiego, prowadząc badania nad procesem transformacji w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Jest autorką kilkudziesięciu publikacji poświęconych temu tematowi, jak również inicjatorką międzynarodowych projektów naukowych.

Autor: Alicja Stępień-Kuczyńska;
Tytuł: „Gorbaczow Pieriestrojka i rozpad imperium”
Wydawca: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego;
Miejsce i rok wydania: Łódź 2020;
Liczba stron: 242;
Cena: 40,40 zł;
Książkę można zakupić w Wydawnictwie Uniwersytetu Łódzkiego