Generał Tadeusz Kutrzeba – mógł zmienić losy kampanii wrześniowej

W polskiej historiografii utarło się przekonanie, że Polska nie miała żadnych szans w starciu z Wehrmachtem. Koncepcja Naczelnego Wodza – Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego o tzw. bitwie granicznej z całą pewnością ułatwiła III Rzeszy zwycięstwo w kampanii wrześniowej. W polskiej generalicji był jednak człowiek, który miał zupełni inną wizję wojny obronnej z Niemcami. Był nim generał Tadeusz Kutrzeba. Jego śmiały plan mógł zmienić losy kampanii wrześniowej. Dlaczego więc nie pozwolono mu go zrealizować?

Potencjał militarny Polski i Niemiec w 1939 roku zdecydowanie korzystniej wypadał na rzecz III Rzeszy. Nasz kraj nie był jednak pozbawiony szans w starciu „Dawida z Goliatem”. Jeden z najwybitniejszych dowódców wojskowych okresu międzywojnia – generał Tadeusz Kutrzeba, już w 1938 roku trafnie przewidział możliwości obronne Rzeczypospolitej.

Polski rząd, jak również dowództwo wojskowe świadome zagrożenia ze strony Rzeszy Niemieckiej liczyło na pomoc Wielkiej Brytanii i Francji. Pomoc, która jak się okazało nigdy nie nastąpiła. Brytyjczycy nie byli bowiem w stanie we wrześniu 1939 roku stawić czoła Wehrmachtowi, z kolei Francja teoretycznie miała wystarczające siły, aby podjąć skuteczną ofensywę przeciwko Niemcom. Niestety pamięć wydarzeń z okresu I wojny światowej w latach 1914-1918 sparaliżowała nie tylko rząd, ale również społeczeństwo francuskie. Jedyną wówczas szansą na obronę był sojusz brytyjsko-francusko-polsko-radziecki. Gdyby doszło do jego podpisania zmieniłby on całkowicie układ sił w Europie. Był on jednak całkowicie nierealny. Miałby on sens wówczas, gdyby wojska radzieckie miały możliwość interwencji przeciwko Niemcom, a więc prawo przejścia przez terytorium Polski. Na to rząd polski nigdy nie wyraził zgody. Ponadto sojusz byłby korzystny wyłącznie dla państw zachodnich. Wielka Brytania i Francja trzymałyby w szachu Niemcy, narzucając im prawo kontynuowania zbrojeń do wysokości określonej traktatami. Doskonale to obrazuje traktat brytyjsko-niemiecki z 1935 roku, określający granice rozbudowy niemieckiej floty. Silna Polska oraz kontrolowane Niemcy byłyby wówczas zaporą nie do przejścia dla wojsk sowieckich w razie agresji na zachód.

W oparciu o traktaty sojusznicze z Francją i Wielką Brytanią opracowany został również plan obrony Rzeczypospolitej przez agresją niemiecką. Traktat z Wielką Brytanią zawierał bowiem zastrzeżenie, że warunkiem pomocy udzielonej Polsce przez Brytyjczyków, jest podjęcie przez wojska polskie zbrojnej obrony, co oznaczało, że nasz kraj musi stawić wyraźny opór Niemcom, aby otrzymać pomoc sojusznika. Ten warunek był dla naszych strategów podstawą do opracowania koncepcji tzw. bitwy granicznej. Jej celem było wprowadzenie w pierwszych dniach wojny, jak największej ilości wojsk do walki tak, aby nie było wątpliwości, że nasz kraj podjął walkę z wrogiem. Plan ten z punktu widzenia politycznego był w pełni uzasadniony, jednak z punktu widzenia wojskowego miał katastrofalne skutki we wrześniu 1939 roku. Jak się bowiem okazało, część polskiej armii wykrwawiała się w ciężkich walkach z Niemcami, zaś część pozostawała nie atakowana. Tak było między innymi z armią „Poznań” dowodzoną przez gen. Tadeusza Kutrzebę, którego przypuszczenia potwierdziły się już 1 września 1939 roku. Armia „Poznań” nie była bowiem atakowana, a meldunki wskazywały jednoznacznie, że niemieckie dywizje szły z północy i południa. Ponadto rozpoznanie sił armii „Poznań” w pobliżu przejścia granicznego Geyersdorf wykazało, że przed armią gen. Kutrzeby nie ma większych sił. Natomiast w trudnym położeniu znalazła się armia „Łódź” w stronę której posuwała się niemiecka 8. armia gen. Johanna Blaskowitza. Jego celem była koncentracja sił, która miała na celu przeprowadzenie jak najszybszego uderzenia na Warszawę. 

Generał Kutrzeba wykorzystując rozciągnięcie niemieckich sił zdecydował się na uderzenie na lewe skrzydło odsłoniętych wojsk niemieckich maszerujących w kierunku Warszawy. Podjął on śmiały plan połączenia sił armii „Poznań” i armii „Pomorze” pod swoim dowództwem. Umożliwiłoby to stworzenie związku liczącego ok. 150 tysięcy żołnierzy, który był w stanie zagrozić wojskom Blaskowitza. Niestety bez zgody Naczelnego Wodza Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego dowódca armii „Poznań” nie mógł przejąć pod kontrolę armii „Pomorze” i podjąć manewr zaczepny. Plan gen. Kutrzeby nie zyskał aprobaty Naczelnego Dowództwa, a marsz. Rydz-Śmigły popełnił fatalny błąd, uniemożliwiając stworzenie frontu mogącego zatrzymać przeciwnika, zadając mu poważne straty.

Rozkazem dowództwa gen. Kutrzeba rozpoczął wycofywanie się z Wielkopolski w stronę Warszawy, nie porzucając jednak odważnego planu uderzenia na 8. Armię, która toczyła krwawe boje z armią „Łódź”. Pogarszająca się sytuacja wojskowa w Polsce spowodowała zgodnie z wcześniej opracowanym planem ewakuację rządu, która rozpoczęła się z 4 na 5 września. Dwa dni później Kwaterę Główną opuścił Naczelny Wódz Marszałek Edward Rydz-Śmigły. Wciąż jednak istniała szansa na zmianę losów kampanii wrześniowej. Wojska generała Blaskowitza parły w kierunku Warszawy rozciągając swe wojska na całej długości, odsłaniając tym samym swoje skrzydło. W razie niespodziewanego ataku nie były w stanie odeprzeć uderzenia. To właśnie chciał wykorzystać gen. Kutrzeba, dlatego nadal upierał się przy planie wspólnego uderzenia armii „Poznań” i „Pomorze” na rozciągnięte wojska Blaskowitza.

8 września marszałek Rydź - Śmigły wyraził zgodę na kontrofensywę znad Bzury, a gen. Kutrzeba uzyskał jednocześnie włączenie do działań bojowych armię "Pomorze", 9 września na rozkaz generała Tadeusza Kutrzeby do walki ruszyła Grupa Operacyjna gen. Edmunda Knoll-Kownackiego. Po raz pierwszy Polacy mieli przewagę, którą zaczęli wykorzystywać. Polską kontrofensywę nad Bzurą skutecznie rozpoczęła Wielkopolska Brygada Kawalerii, uderzając na nieprzygotowaną do obrony niemiecką 30. dywizję. Już pierwszego dnia walk Niemcy stracili 800 zabitych, 750 rannych oraz ok. 3000 wziętych do niewoli. Potężne i niespodziewane uderzenie dwóch polskich armii było dla Niemców ogromnym zaskoczeniem. Żołnierze niemieccy podążający w stronę Warszawy musieli zatrzymać się i skręcić na północ, aby odeprzeć polskie natarcie. To się jednak nie udało. Armie „Poznań” i „Pomorze” odbijały zajęte już przez Niemców miasta, jak: Łęczyca, Piątek, Uniejów, Bielawy i Walewice oraz docierając do linii Ozorków - Stryków. Podjęta przez wojsko polskie ofensywa nad Bzurą osiągnęła apogeum 12 września. Ten dzień zapadł jednak w pamięci Polaków z zupełnie innej przyczyny.

W Abbeville 12 września premier Francji – Edouard Daladier i premier Wielkiej Brytanii – Neville Chamberlain podjęli decyzję o nie udzieleniu pomocy Polsce w walce z Niemcami. W Polsce niestety nikt o tym nie wiedział, a decyzja podjęta setki kilometrów od naszych granic, oznaczała dla naszego kraju klęskę w starciu z wojskami hitlerowskimi. Brak pomocy zachodnich sojuszników skazywał nasz kraj na „pożarcie” niemieckich armii, które wzmocnione dwiema cofniętymi spod Warszawy dywizjami pancernymi uderzyły na armię „Poznań” i „Pomorze”. Piętnaście dużych jednostek wojskowych oddanych pod dowództwo gen. Blaskowitza stanowiło siłę nie do odparcia dla wojsk polskich. Ponadto Niemcy rzucili przeciwko armii „Poznań” i „Pomorze” swoją najpotężniejszą broń, której wojsko polskie nie mogło się przeciwstawić – Luftwaffe. Uderzenie niemieckie zepchnęło polskie oddziały, które cofały się w kierunku stolicy. 17 września na Polskę spadł cios w plecy – wschodnią granicę Rzeczypospolitej zaatakowały wojska sowieckie.

Tym samym wypełnił się pakt Ribbentrop – Mołotow z 23 sierpnia 1939 roku. Wobec agresji z obydwu stron nasz kraj był bezradny. Już 19 września generał Kutrzeba nakazał swoim wojskom przebijać się w stronę Warszawy. Po dotarciu do stolicy został zastępcą gen. Juliusza Rómmla. W niecałe dziesięć dniu później – 28 września gen. Kutrzeba rozpoczął rozmowy kapitulacyjne z gen. Blaskowitzem. W niewielkim autobusie na Rakowcu podpisany został akt kapitulacji bohatersko walczącej Warszawy. Warto podkreślić, że polski zwrot zaczepny znad Bzury, pomimo klęski obu polskich armii, był do końca 1941 roku jedynym przeprowadzonym działaniem zaczepnym przeciwko Wehrmachtowi. Bitwa jaka rozegrała się pomiędzy Łęczycą a Puszczą Kampinoską bez wątpienia odciążyła garnizon Warszawy, który mógł dzięki temu dłużej się bronić. Tym samym opóźniona została kapitulacja Warszawy, która broniła się do 28 września, kiedy podpisano jej kapitulację.

Artykuł został przygotowany w oparciu o następujące opracowania:
Batowski Henryk, Między dwiema wojnami 1919-1939, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2001;
Bączyk Jarosław, Niestrawski Mariusz, Generał Tadeusz Kutrzeba (1886-1947). Zarys biografii, Wielkopolskie Muzeum Walk Niepodległościowych, Poznań 2012;
Bullock Alan, Hitler – Studium Tyranii, wud. 6, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 1997;
Czubiński Antoni , Historia Powszechna XX wieku, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2003;
Kozaczuk Władysław, Wehrmacht, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2008;
Krasuski Jerzy, Historia Rzeszy Niemieckiej 1871-1945, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1986;
Mawdsley Evan, II wojna światowa. Nowe ujęcie, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielońskiego, Kraków 2011;
Wołoszański Bogusław, Tajna wojna Stalina, Wydawnictwo Wołoszański, Warszawa 1999;
Wołoszański Bogusław, Honor żołnierza 1939, Wydawnictwo Wołoszański, Warszawa 2010.