Dzieje Kościoła pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Bytomiu

Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Bytomiu (zwany Mariackim) jest najstarszym zachowanym kościołem w Bytomiu. Pierw­sza wzmianka, dotycząca tego kościoła, zawarta jest w dokumencie papieża Innocentego IV, który potwierdza posiadłości klasztoru świętego Wincentego we Wrocławiu, wśród których wymieniony został również Kościół św. Małgorza­ty. Dokument nosi datę 1253 r. Być może jednak, kościół Mariacki jest starszy i pochodzi z lat 30-tych XIII wieku. Norbertanin, Mikołaj Liebental podaje bo­wiem: „W tym mieście (Bytomiu) za pozwoleniem papieża, biskupa i opata klasztoru św. Wincentego zakonu premonstratensów, książę ufundował w roku Pańskim 1231 kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, któ­ry wyposażył z dóbr probostwa św. Małgorzaty”.

Mikołaj Liebental przebywał w Bytomiu jako prepozyt kościoła świętej Małgorzaty w latach 1506-1509, mógł więc na miejscu poznać dzieje wyżej wymienionego kościoła. Pisząc jednak o wydarzeniach sprzed trzech wieków zapewne pomylił się i podał niewłaściwą datę budo­wy świątyni. Ponieważ pisze, iż kościół powstał po najeździe Tatarów w 1231 roku, lecz rzeczywiście, datę budowy kościoła należałoby przesunąć na lata czterdzieste XIII wieku, około 1241 roku. Przede wszystkim kronikarz ten nie poda­je imienia księcia, który w 1231 r. mógł być fundatorem kościoła w Bytomiu.

Jest to brak bardzo istotny, ponieważ w tym czasie książę Kazimierz raci­borsko-opolski już nie żył (zmarł w 1230 r.), jego starszy syn, Mieszko miał 11 lat, a młodszy, Władysław - lat 6. Mikołaj Liebental podał, że fundatorem miał być Władysław rzekomo arcybiskup ostrzyhomski (na Węgrzech). Postać ta­ka nie istniała. Opiekunem żony zmarłego Kazimierza i jej synów był wtedy książę wrocławski Henryk Brodaty. Można wątpić, czy księciu wrocławskie­mu zależało na fundacji kościoła w przedlokacyjnej osadzie, jaką wówczas był Bytom. Rzeczywistym fundatorem kościół Najświętszej Marii Panny był ksią­żę opolski, Władysław, po objęciu władzy w księstwie, tj. po 1246., a przed 1253 r. Tak więc w tradycji premonstratensów (norbertanów) przetrwało imię fundatora kościoła - Władysław, ale niewłaściwie powiązane z godno­ścią prymasa Węgier. W związku z tą tradycją i przekazem Liebentala na przełomie XVII/XVIII wieku umieszczono w kościele istniejący do dziś portret rzekomego fundatora.

Wzniesiony przez księcia Władysława kościół był murowany w stylu go­tyckim z wapienia i dolomitu, o czym świadczą zachowane do czasów obec­nych fragmenty pierwotnej budowli. Była to pierwsza parafia miejska w By­tomiu, ponieważ poza murami istniał już wtedy kościół św. Małgorzaty. Według zachowanych dokumentów, kościół jak na owe czasy był dość dobrze wyposażony. Znajdowały się w nim m.in. kielichy mszalne, krzyże, szaty liturgiczne i pieniądze np. floreny (złote) i grosze praskie zawarte w skrzyniach. Kościół był na pewno mniejszy od obecnego, ale jednak dość duży, skoro stanęły w nim aż 4 ołtarze.

Po 1367 r. mieszczanie bytomscy dobudowali do kościoła kaplicę św. Zygmunta (zapewne obecna kaplica Matki Boskiej Fatimskiej przy ścianie południowej) jako wyraz zadośćuczynienia za zamordowanie dwu księży. Na początku XV wieku dobudowano jeszcze kaplicę zwaną „Mariacką”. Koszty bu­dowy poniosło kilku mieszczan oraz książęta panujący wówczas w obu czę­ściach Bytomia, tj. Bolko Cieszyński I i Konrad V Kącki, książę oleśnicki. W tym samym czasie w nawie głównej wzniesiono najpierw ołtarz Bożego Ciała, potem Świętego Krzyża, św. Jana Chrzciciela i Zwiastowania Najświętszej Marii Panny. Ołtarzami opiekowali się księża zwani altarzystami, którzy żyli z uposażeń przeznaczonych przez różne zapisy, a mieszkali zapewne na plebani razem z proboszczem.

W 1430 r. miasto zdobyli husyci. Bytom poddał się bez walki i dlatego, być może, napastnicy nie zniszczyli kościoła Mariackiego. Za panowania Jana II księcia opolskiego w 1515 r. w Bytomiu wybuchł groźny pożar, który zniszczył także większą część kościoła. Odbudowano go w ciągu 30 lat, zapewne przy finansowej pomocy księcia opolskiego. Do czasów obecnych z pierwotnego kościoła zachowało się prezbiterium ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym.

Do kościoła prowadzą dwa portale z piaskowca, które po­chodzą zapewne z początku XVI wieku - główny południowy oraz boczny, pół­nocny. Zostały one wykonane, jak można przypuszczać, po pożarze w 1515 roku. Zwłaszcza na uwagę zasługuje podwójny portal południowy, który od strony zewnętrznej został ozdobiony niszami zwieńczonymi: po bokach - rozetami, w środku zaś - głową w czapce (z zatartym herbem - podobno ławy miejskiej, tj. pół orła i górnik). Po wewnętrznej stronie w środku znaj­duje się półkolumna z głowicą kostkową, co stanowi późne nawiązanie do stylu romańskiego. Kamieniarz, wykonujący portale (zwłaszcza południowy) nawiązał widocznie do zabytków renesansowych i romańskich, licznie wy­stępujących we Wrocławiu.

Najcenniejszym zabytkiem, zarówno kościoła jak i całego miasta, jest ob­raz Madonny Bytomskiej. Pochodzi on z ok. 1420 roku, a namalowany został na desce lipowej, a przedstawia Madonnę na złotym tle w płaszczu ozdobio­nym liliami, trzymającą Dzieciątko na lewym ramieniu. Po bokach Madonny domalowano, zapewne przy odnawianiu po pożarze w 1515 roku, dwie posta­cie świętych, tj. Katarzyny i Agnieszki. Całość obrazu nawiązuje do wizerun­ku Madonny znajdującej się do XV wieku w Piekarach Śląskich, a od XVII wieku ­ w kolegiacie św. Krzyża, obecnej katedrze w Opolu. Aktualnie, obraz odnowiony gruntownie staraniem ks. Wacława Schen­ka przez Barbarę Rybicką w Pracowni Sztuki Kościelnej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, znajduje się na plebani, a jego piękna kopia została umieszczona w kościele obecnie w nawie południowej. Wewnątrz kościoła na uwagę zasługuje także portret księcia bytomskie­go, Kazimierza. Obraz pochodzi z XVII wieku, ale przedstawia księcia, który Bytom uczynił stolicą swojego księstwa. Książę trzyma w ręku dokument wystawiony w 1294 roku, na mocy którego przekazał premonstratensom z Ołbi­na prawo patronatu nad tymże kościołem Najświętszej Marii Panny. Obok postaci księcia widnieje tarcza z herbem Górnego Śląska, tj. żółtym orłem na niebieskim polu.

Artykuł przygotowany w oparciu o następujące źródła i opracowania:

Drabina Jan, Historia Bytomia 1254-2000, Bytom 2000;

Drabina Jan, Życie codzienne w Bytomiu. Od lokacji do I wojny światowej 1254-1914, Bytom 2006;

Historia Śląska, pod red. Marka Czaplińskiego, Elżbiety Kaszuba, Gabriela Wąsa, Rościsława Żerelika, Wrocław 2002;

Horwat Jerzy Krzysztof, Księstwo Bytomskie. Jego podziały do końca XV wieku, Gliwice 1993;

Szczur Stanisław, Historia Polski – Średniowiecze, Kraków 2002;

Ślęzak Władysława, Bytom za panowania Piastów, Bytom 1996.

Fot. Kościół NMP w Bytomiu, źródło: www.bytom.pl