Dzieje 1 /75 pp/ Pułku Strzelców Bytomskich

Początki 1 Pułku Strzelców Bytomskich są związane z obradami latem 1918 roku w Poznaniu grona sokołów polskich zaboru pruskiego, tam też przybyły ze Śląska Józef Dreyza zapoznał się z projektem tworzenia polskich organizacji wojskowych w zaborze pruskim. 20 Października 1918 roku w Poznaniu odbyło się zebranie Polskiej Organizacji Bojowej, na której reprezentujący Śląsk Jan Przybyłek otrzymał potwierdzenie o możliwości tworzenia śląskich oddziałów wojskowych. Sytuacja jednak zmieniła się diametralnie w pierwszych dniach listopada, bowiem 9 listopada 1918 roku w Niemczech wybuchła rewolucja, a na Śląsku Józef Dreyza powołał oddział Polskiej Organizacji Wojskowej. 10 listopada w Poznaniu powołano Naczelną Radę Ludową dla zaboru pruskiego, na czele, której stanął między innymi Wojciech Korfanty i Stanisław Adamski. Za przyłączeniem Śląska do Polski opowiadali się uświadomieni pod względem narodowym Ślązacy, którym fakt organizowania się państwa polskiego nie był obojętny, na własną rękę przekraczali granicę i wstępowali do pogranicznych formacji polskich. W ten sposób rozpoczęła się organizacja polskich wojsk na terenie Śląska.

Ochotnikami byli przede wszystkim młodzi ludzie, którzy nie mieli nawet ukończonych 18 lat. 23 listopada 1918 roku Jan Dreyza wydał apel o tworzeniu się śląskiej jednostki w ramach wojska polskiego, wiadomość ta już w początkach grudnia 1918 roku doprowadziła do masowego przekraczania granicy przez ochotników (przeważnie w umundurowaniu niemieckim), którzy wstępowali do polskich oddziałów na Śląsku. Początkowo byli oni wcielani do 7 pułku legionów, którego 3 batalion stał w Sosnowcu. Ślązacy tego pułku pełnili przede wszystkim straż graniczną, co doprowadziło do utarczek z Grenzschutzem (Niemiecką Strażą Graniczną), która głównie prowadziła akcję, mające na celu zahamowanie ucieczek Ślązaków na drugą stronę. Liczba uchodźców Ślązaków wstępujących do wojska polskiego rosła jednak z dnia na dzień, co spowodowało, że akcji tej trzeba było nadać oficjalne i ostateczne formy. 4 lutego 1919 roku powołano, więc do życia 7 batalion Strzelców z siedzibą w Częstochowie. Rozkaz z 4 lutego określał ten batalion jako formację tworzoną ze zgłaszających się czy też werbowanych ochotników górnośląskich, uciekających przed prześladowaniami niemieckich organizacji bojowych.

Ostateczne sformowanie batalionu nastąpiło 20 lutego 1919 roku, a aby uzyskać dla nowej jednostki od razu pewną kadrę, zdemobilizowano Komendę Uzupełnień Lwowa, która znajdowała się w na przełomie 1918/1919 roku w Częstochowie i wcielono około 100 żołnierzy do nowo stworzonego batalionu. Wkrótce rozwiązano 7 pułk legionów, a wszyscy Ślązacy przenieśli się do nowej jednostki. Dowódcą 7 batalionu został major Roman Witorzeniec, sam batalion składał się z 2 kompanii i plutonu łączności. Dalszych ochotników kierował do batalionu Podkomisariat Rad Ludowych z siedzibą w Sosnowcu, na czele, którego stał Józef Dreyza, który doprowadził do przeniesienia batalionu na etat wojsk wielkopolskich. 17 maja 1919 roku z rozkazu Głównego Dowództwa w Poznaniu przekształcono 7 Batalion na 1 Pułk Strzelców Bytomskich, który składał się z 2 batalionów, a każdy batalion z 2 kompanii.

1 Pułk Strzelców Bytomskich liczył około 1000 żołnierzy ubranych w mundury niemieckie, czapki niemieckie z czerwonymi otokami i przyczepionym wizerunkiem orła polskiego, uzbrojenie składało się z niemieckich karabinów, ponadto cały pułk był wyposażony w maski przeciwgazowe. Pierwszym zadaniem, które otrzymał pułk było obsadzenie granicy na odcinku wieluńskim, wraz z zajęciem samego miasta Wieluń, gdyż liczono się z możliwością akcji wojskowej ze strony Niemiec. Oddziały niemieckie od czasu do czasu ostrzeliwały pozycję polskie, ale to żołnierze 1 Pułku sprowokowali pierwszą potyczkę, dopuszczając się kradzieży 2 karabinów maszynowych i kuchni polowej, co spowodowało, że wobec odmowy zwrotu zagrabionego mienia Niemcy rozpoczęli ostrzeliwanie Wielunia i Wieruszowa. Żołnierze 1 Pułku Strzelców Bytomskich odpowiedzieli ostrzałem znajdującego się w rękach niemieckich Kępna, a pod Melsztynem 23 czerwca 1919 roku zadali Niemcom ciężkie straty. Wiadomość o obronie odcinka wieluńskiego przyczyniła się do napływu kolejnych ochotników, co przyczyniło się do sformowania 3 batalionu.

Kolejnym epizodem w historii bytomskiego pułku miał być udział w I Powstaniu Śląskim, 20 sierpnia 1919 roku 1 Pułk otrzymał rozkaz wymarszu do Częstochowy, skąd 22 sierpnia zostali koleją przetransportowani nie jak myśleli żołnierze na Górny Śląsk, lecz do Zebrzydowic, na tereny Śląska Cieszyńskiego i Olkusza dla wzmocnienia granicy. Sytuacja, w której pułk powołany do walki o przyłączenie Śląska do Polski stał bezczynnie doprowadziła do masowych dezercji, około 500 żołnierzy opuściło pułk i samowolnie udało się walczyć w I powstaniu śląskim. W czasie pobytu żołnierzy 1 Pułku w Olkuszu doszło do pewnych zmian, mianowicie wszyscy pochodzący żołnierze z poznańskiego zostali odesłani do domu, a na ich miejsce przybyli nowi ochotnicy z Górnego Śląska, co spowodowało, że liczba żołnierzy wzrosła do 2500, podzielonych na 3 bataliony, każdy po 4 kompanie. 18 października 1919 roku pułk został przeniesiony w pobliże Sosnowca, gdzie podlegał bezpośrednio Dowództwu Frontu Górnośląskiego, a jego zadaniem była obrona terenów kresowych, gdzie dochodziło codziennie do starć z oddziałami Grenzschutzu. Ochrona pogranicza trwała aż do lutego 1920 roku, gdyż 9 lutego generał Haller wyznaczył 1 Pułk Strzelców Bytomskich do przejęcia powiatów sycowskiego i namysłowskiego. Pobyt w Wielkopolsce miał się przyczynić do ostatecznego ustabilizowania organizacyjnego pułku bytomskiego, komendę nad pułkiem objęło Dowództwo Frontu Wielkopolskiego, zmieniono również nazwę pułku na 167 Bytomski Pułk Piechoty, 12 marca 1920 roku nowym dowódcą został porucznik Paweł Urban, a cały pułk został podporządkowany 7 brygadzie rezerwowej w Grodzisku po dowództwem kapitana Kazimierza Zenktellera.

Bytomski Pułk Piechoty między marcem a wrześniem 1920 roku brał udział w zajęciu powiatu sycowskiego i walkach na froncie wschodnim, gdzie między innymi brał udział w walkach nad Autą, Niemnem oraz w bitwie warszawskiej. We wrześniu 1920 roku pułk powrócił do Wielkopolski, gdzie 9 listopada w Mątwach ogłoszono demobilizacje pułku bytomskiego. Jednak rola byłych „Bytomiaków” nie skończyła się, udali się na Śląsk, gdzie brali udział w przygotowaniach do plebiscytu, głownie jako funkcjonariusze polskich placówek, agitatorzy, ochrona polskich wieców. W Bytomiu powstała założona przez byłych żołnierzy pułku organizacja o nazwie Towarzystwo Samopomocy Górnoślązaków byłych Jeńców Wojennych. Organizacja ta liczyła ponad 10 tysięcy osób, z czego 2 tysiące to byli żołnierze pułku bytomskiego. Na jej czele stanął major Augustyn Bańczyk, który w Sosnowcu powołał tzw. batalion szkoleniowy, składający się tylko z byłych żołnierzy Pułku Bytomskiego. Kiedy z 2 na 3 maja 1921 roku wybuchło III powstanie śląskie wszyscy żołnierze Pułku Bytomskiego wzięli udział w powstaniu, walcząc między innymi pod Praszką, Gorzowem, Olesnem, Dobrodzieniem, punktem kulminacyjnym było wkroczenie 23 czerwca 1921 roku do Królewskiej Huty. Niestety po zakończeniu powstania to właśnie Królewska Huta stała się siedzibą 75 Pułku Piechoty byłych żołnierzy 1 Pułku Strzelców Bytomskich, nie zaś Bytom jak chcieli jego żołnierze, który znalazł się po stronie niemieckiej.

Od samego początku tworzenia się państwowości polskiej Ślązacy dążyli nie tylko do przyłączenia Śląska do macierzy, ale również do wskrzeszenia niepodległego państwa polskiego. Historia 1 Pułku Strzelców Bytomskich jest tego dobrym przykładem, gdyż poprzez walkę w Wielkopolsce, na froncie wschodnim, a także udział w III powstaniu śląskim udowodnili, że zależy im na powrocie do Polski. Przez 1 Pułk Strzelców Bytomskich przewinęło się 2124 Ślązaków, z czego najwięcej, bo aż ponad 1/4 stanowili żołnierze pochodzący z Bytomia, których miasto nie zostało ostateczni włączone do granic II Rzeczpospolitej.

Artykuł przygotowany w oparciu o następujące źródła i opracowania:

Głut Marian, Zarys historii wojennej pułków polskich 1918 – 1920. 75 pułk piechoty, Warszawa 1929;

Hanke Edward, Historia I Pułku Strzelców Bytomskich. Ślązacy walczą o przyłączenie Śląska do Polski, Chorzów 1958, (Maszynopis);

Hanke Edward, I Pułk Strzelców Bytomskich. Wspomnienia i dokumenty, Katowice 1968.

Hanke Edward, Trudy i oczekiwania. Wspomnienia lekarza, Warszawa 1965;

Marchewa Piotr, Edward Hanke – lekarz medycyny, powstaniec śląski i wielkopolski, Ziemia Śląska, pod red. Lecha Szarańca, Katowice 2005;

Moś Wojciech, Wojsko polskie i organizacje paramilitarne na Śląsku w latach 1922-1939, Katowice-Bytom 1997;

Obrzud Zbigniew, Zarys historyczny dziejów 75 pułku piechoty, [w:] Piętnastolecie 75 pułku piechoty 1919-1934. Jednodniówka, pod red. Zbigniewa Obrzuda, Królewska Huta 1934;

Wyględa Jan, Plebiscyt i powstania śląskie, Opole 1966;

Sanecki Tomasz, Dzieje I Pułku Strzelców Bytomskich ze szczególnym uwzględnieniem jego udziału w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 roku, Katowice 2007;

Sanecki Tomasz, Pułk Strzelców Bytomskich w wojnie 1920 roku, [w:] Śląsk, nr 8, Katowice 2007;

Wyszczelski Lech, Warszawa 1920, wyd. 3, Warszawa 2005.

Fot. Tomasz Sanecki