Dyktatura Jakobinów i Robespierra we Francji

Coraz gorsza sytuacja w miastach spowodowana brakiem dowozu żywności groziła wybuchem powstania w samym Paryżu, toteż niektórzy z przywódców Sankiulotów tzw. „Wściekli” domagali się wprowadzenia cen maksymalnych na żywność i konfiskatę mienia bogatych. W dniu 11 kwietnia 1793 roku wprowadzono przymusowy kurs asygnat i maksymalne ceny zboża. Rozgoryczenie mas ludowych wykorzystywały różne grupy polityczne w walce ze sobą, korzystały również rządy rewolucyjne, kierując to rozgoryczenie przeciwko ogólnym sprawcom ciężkiej sytuacji Francji, tj., wrogom wewnętrznym i zewnętrznym. O tych zdrajcach, czyli agentach obcych mocarstw ustawicznie mówiono, przypisywano im dużą rolę w niepowodzeniach na froncie, trudnościach ekonomicznych, a widziano ich w dawnej szlachcie, księżach niezaprzysiężonych i w nieudolnych oficerach, a także tych wszystkich, którzy nie akceptowali kroków Konwentu i jakobinów.

Tę atmosferę strachu i wrogości wobec zdrajców podtrzymywały liczne czasopisma jakobińskie, zaś sami Jakobini nie stanowili partii politycznej w dzisiejszym tego słowa znaczeniu, nie mieli zwartej organizacji politycznej ani określonego programu społecznego, w zasadzie wyrażali pragnienia drobnomieszczańskie, między innymi prawo własności uważali za nienaruszalne i tylko na skutek nacisku mas ludowych godzili się na bardziej radykalne posunięcia ekonomiczne. Jakobini prowadzili walkę z Żyrondystami – którzy w Konwencie przyjęli program średnio zamożnej burżuazji, a w związku z tym obawiali się mas ludowych i ich radykalizmu społecznego. Ponadto za wszelką cenę chcieli powstrzymać rozwój rewolucji, poza tym jako zwolennicy daleko idącej autonomii departamentów mieli wśród burżuazji prowincjonalnej najwięcej zwolenników, sami Żyrondyści byli zwolennikami przekształcenia Francji w federację drobnych republik, co jeszcze bardziej odsuwało ich od „Górali”, którzy uważali, że tylko zwarta i jednolita Francja potrafi pokonać grożące jej niebezpieczeństwa.

Dlatego też 5 kwietnia 1793 roku w dniu wyborów do Komitetu Ocalenia Publicznego nikt z przedstawicieli Żyrondy nie dostał się do jego składu, w którym było 7 członków Centrum, wśród nich Bertrand Barere, jak również inna postać mająca faktyczną władze w Komitecie Danton. Żyrondyści odpowiedzieli atakiem na Heberta, a jeden z ich przedstawicieli Isnard 5 kwietnia 1793 roku zagroził w razie ataku na Konwent zniszczeniem Paryża. Wobec takiego obrotu sprawy „Góra” 31 maja 1793 roku zdecydowała się na zamach stanu, już 2 czerwca Gwardia Narodowa pod dowództwem Franciszka Henriota i tłumy Sankiulotów otoczyły Konwent domagając się wydania 22 zdrajców, którzy do końca mieli odwoływać się do ludu w sprawie wyroku śmierci dla Ludwika XVI. Przerażony Konwent na wniosek Couthona i Marata pozwolił aresztować 29 posłów-żyrondystów, odtąd rozpoczyna się dyktatura Jakobinów. Konwent 3 czerwca 1793 roku uchwalił opracowanie nowego prawodawstwa cywilnego, a 11 czerwca rozpoczął dyskusję nad nową konstytucją. Projekt konstytucji opracował Marie Herault de Sechelles.

24 czerwca Konwent uchwali drugą konstytucje, czyli konstytucje roku „Pierwszego”, każdy Francuz mający skończone 21 lat miał prawo wybierania, czynne i bierne. Najwyższa władza wykonawcza należała do Rady Wykonawczej, złożonej z 24 członków. Ustawy uchwalone przez Ciało Prawodawcze miały moc obowiązującą dopiero po wyrażeniu na nie zgody na referendum ludowe, które przyjęło konstytucję. Ogłoszona ją 10 sierpnia 1793 roku i natychmiast spowodowano uchwalenie petycji ludowych, domagających się jej zawieszenia, co się wkrótce stało. Po wydarzeniach z 2 czerwca 1793 roku doszło w wielu francuskich miastach do zamieszek, między innymi w Caen, Petion, Buzot, także żyrondyści, którzy uciekli wezwali do marszu na Paryż. Rozpoczęły się zamachy na jakobinów, między innymi 13 lipca Karolina d`Armont zamordowała Marata.

10 lipca 1794 roku zreformowano Komitet Ocalenia Publicznego, 27 lipca jego członkiem został Robespierre, a Danton wybrany do niego 6 września odmówił udziału w jego pracach, 20 września Komitet ukonstytuował się ostatecznie. Sprawował on najwyższą władzę w sprawach wojny, pokoju, zwalczenia kontrrewolucji, mianował generałów i ministrów, choć w teorii jego dekrety zatwierdzał Konwent. Jednak głową Komitetu był Maksymilian Robespierre, ale miał także dwóch groźnych przeciwników, między innymi, Dantona i Heberta.

Drugą ważną instytucją był Komitet Bezpieczeństwa Publicznego istniejący właściwe od czerwca 1792 roku, lecz został zreformowany 14 września 1793 roku. Kierował on policją tajną i wyszukiwaniem wrogów rewolucji, był on jednak formalnie podporządkowany Komitetowi Ocalenia Publicznego. Przestępców w trybie przyspieszonym sądził Trybunał Rewolucyjny w Paryżu, na prowincji działały komisje specjalne. 17 września 1793 roku określono prawo o podejrzanych, w którym uznawano za nich księży nie zaprzysiężonych, szlachtę, emigrantów, sympatyków monarchii lub federacji. Wśród oskarżonych i zamordowanych znaleźli się Maria Antonina – zgilotynowana 16 października 1793 roku, Filip Egalite – 7 listopad, wkrótce po zdobyciu zbuntowanego Lyonu 12 października ogłoszono, że miasto zostanie zburzone, ale propagatorzy tej idei jak Fouche i Couthon narazili się Robespierrowi i zaniechano burzenia miasta.

Już 22 września 1792 roku ogłoszono kalendarz republikański, rozpoczęto również walkę z kościołem i klerem niezaprzysiężonym. Prowadzona przez hebertystów dechrystianizacja, w postaci niszczenia wnętrz kościołów, rzeźb, malowideł, powodowała niepokój wśród umiarkowanego odłamu jakobinów z Dantonem na czele oraz grupę Robespierra, który nie był przychylnie nastawiony do tak prowadzonej akcji. Ponadto przedstawiciele hebertystów jak: Hebert, Chaumette, Fouche, chcieli po prostu przejąć władzę, a będąc przywódcami Sankiulotów mogli poderwać masy ludowe do oporu przeciw nowej władzy. Także najradykalniejszy z odłamów Sankiulotów tzw. „Wściekli” głosili hasła utrzymania cen maksymalnych i podatku progresywnego, co nie spotkało się z przychylnością chłopów, mieszczaństwa, a także Konwentu, który uważał ich za wrogów porządku publicznego. Wkrótce Danton oskarżył ich o praktyki dechrystianizacyjne, a Robespierre o prowadzenie stosunków pieniężnych z cudzoziemcami, których podejrzewano o szpiegostwo. Opanowany przez hebertystów Klub Kordylierów odpowiedział 4 marca 1794 roku próbą powstania ludowego w Paryżu, ale bez odzewu, co spowodowało, że między 13-14 marcem 1794 czołowych hebertystów aresztowano, a 23 marca zgilotynowano.

W ten sposób przestał istnieć Klub Kordylierów, a Sankiuloci zostali pozbawieni swych przywódców. Na arenie politycznej pozostały dwa kluby jakobińskie: Dantoniści i Robespierryści. Danton, który po zgładzeniu hebertystów uważał, że jest już niepotrzebny terror, zaczął występować w interesie chłopów i zamożnej burżuazji, domagając się zniesienia maksymalnych cen na żywność i skasowania utrudnień w handlu i przemyśle. Takie stanowisko nie przypadło jednak najbiedniejszym Paryżanom, a Robespierre chcący obalić swego rywala, posądził go o pozostawianie na usługach Wielkiej Brytanii i nakazał jego aresztowanie z 29 na 30 marca 1794 roku. 5 kwietnia 1794 roku Danton został zgilotynowany, wraz z nim zginęło 13 innych wrogów republiki: Herault de Sechelles, Chaumette, Desmoulins, co pozwoliło Robespierrowi przejąć władze i stać się dyktatorem Francji.

Robespierre prowadził nadal swą politykę socjalną, między innymi utrzymywał nadal maksymalne ceny na żywność, tzw. rekwizycję, – czyli środki przeciw bogaceniu się, ponadto na wsi rozpoczęto przymusowe roboty bezrolnych chłopów, a wszelkie strajki surowo tłumiono. Wydane dekrety z 16 kwietnia i 8 maja 1794 roku zawiesiły działalność sądów rewolucyjnych na prowincji, przenosząc wszystkie sprawy do Paryża. Dekret z 10 czerwca 1794 roku odmawiał oskarżonym prawa do obrońców, pozwalał Trybunałowi Rewolucyjnemu na odbywanie się bez świadków. Jednak z biegiem czasu nawet wprowadzony dekretem z 7 maja 1794 roku kult Najwyższej Istoty, który miał pogodzić masy ludowe z rewolucją zaczął być zwalczany i uznawany za antyreligijny, także bogata burżuazja zaczyna być przeciwna Robespierrowi, który wciąż popiera restrykcje w dziedzinach handlu i przemysłu. W samym Konwencie Dantoniści i Hebertyści zaczynają łączyć siły w celu zapobieżeniu dalszym aktom terroru.

26 lipca 1794 roku Robespierre ogłosił zdemaskowanie nowego spisku i konieczność usunięcia zdrajców z Komitetu Ocalenia Publicznego, takie postępowanie spowodowało że, Fouche, Vadier, Tallien, zaczęli nocą obchodzić członków Konwentu szukając poparcia przeciw Robespierrowi. Nawet tzw. „Bagno” pod warunkiem zaprzestania terroru zgodziło się na obalenie Robespierra, który 27 lipca 1794 roku został aresztowany. Oprócz Robespierra aresztowano jego brata Augustyna, Saint-Juste`a i Couthona, ale na wiadomość o aresztowaniu Komuna wysłała wojska, które uwolniły aresztowanych. Zebrane przed ratuszem wojsko i tłumy Sankiulotów nie potrafiły podjąć decyzji i nie zdecydowały się na wystąpienie przeciw Konwentowi. 28 lipca 1794 roku ponownie aresztowano Robespierra i jego towarzyszy, a 29 lipca 1794 roku wszyscy zostali zgilotynowani.

Artykuł powstał w oparciu o następujące opracowania:

Baszkiewicz Jan, Historia Francji, wyd.4, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1999;

Price Roger, Historia Francji, Poznań 1993.

Żywczyński Mieczysław, Historia Powszechna 1789-1870, wyd. 11, Warszawa 2002.

Fot. Przywódca Jakobinów Maksymilian Robespierre, źródło: Muzeum Carnavalet, za Wikimedia Commons