Droga do Imperium Osmańskiego w XIV i XV wieku

Zajęci wewnętrznymi konfliktami i sporami monarchowie europejscy w XIV wieku nie zdawali sobie sprawy, że ze Wschodu nadciąga ogromne niebezpieczeństwo, które w kolejnych wiekach będzie zagrażało całej chrześcijańskiej Europie. Państwo, które powstało na gruzach innych krajów z biegiem lat rozszerzało swoje granice, zagarniając kolejne ziemie chrześcijańskie. Tak powstało Imperium Osmańskie, które wykorzystało bierność władców chrześcijańskich. Kiedy zrozumiano, że Turcy zagrażają całej Europie, podejmowano próby zahamowania ekspansji Osmanów. Kończyły się one jednak wielkimi klęskami, jak pod Warną w 1444 roku czy Mohaczem w 1526 roku. Gdyby jednak władcy chrześcijańscy w drugiej połowie XIV wieku nie pozostawili na pastwę losu narodów bałkańskich, historia mogła potoczyć się zupełnie innym torem.

Gdy w 1352 roku Turcy opanowali pierwszy skrawek ziemi na Półwyspie Bałkańskim, niewielką fortecę Tzympe, zaś w 1354 roku twierdzę Gallipoli, nikt wówczas w Europie nie spodziewał się, że ze Wschodu nadciągnęło realne zagrożenie dla świata chrześcijańskiego. Opanowując Gallipoli Turcy Osmańscy postawili na trwałe stopę na kontynencie europejskim, rozpoczynając tym samym okres wielkich podbojów, których apogeum przypadło na rządy Murada I i Sulejmana II Wspaniałego. Ich zapowiedzią były wojny prowadzone przez Turków z Bułgarami i Serbami w drugiej połowie XIV wieku. Już starcie pod Cirmenu na prawym brzegu rzeki Maricy w 1371 roku miało kluczowe znaczenie dla dalszej ekspansji tureckiej w południowej Europie. Zwycięstwo sułtana Murada I nad wojskami serbskimi nie tylko otworzyło wrota do podboju południowo – wschodniej Europy, ale wzmocniło pozycję Turków, którzy zrezygnowali z dotychczasowej ostrożnej polityki wobec państw bałkańskich i zdecydowali się na kontynuowanie ekspansji w głąb Bałkanów.

Efektem takiej polityki wojowniczego Murada I było kolejne starcie z wojskami serbskimi. Tym razem naprzeciw Turkom stanęły połączone siły księcia serbskiego Lazara I, Vuka Brankovica i rządzącego Bośnią Tyrtka I. 15 czerwca /według kalendarza gregoriańskiego 28 czerwca/ 1389 roku na Kosowym Polu doszło do jednej z największych bitew średniowiecza. Starło się w niej 25 tysięcy żołnierzy serbsko – bośniackich i około 40 tysięcy Turków. Bitwa, w której życie stracili zarówno książę Lazar I, jak i sułtan Murad I zakończyła się zwycięstwem Turków. Dla Państwa Osmanów bitwa na Kosowym Polu oznaczała przełom w dalszej polityce podbojów na Bałkanach. Mimo że z punktu militarnego bitwa na Kosowym Polu nie miała decydującego znaczenia, to kolejna porażka wywołała efekt porażający wśród narodów zamieszkujących Bałkany. W kolejnych latach nie było ich bowiem stać na tak wielki wysiłek wojenny, a wobec narastającej przewagi Turków byli bezsilni i wkrótce zostali wchłonięci przez powstające Imperium Osmańskie.

Turcy bowiem zaczęli wykorzystywać słabość nie tylko Bizancjum, ale również Bułgarii i innych państw bałkańskich. W 1393 roku Osmanowie podbili Bułgarię, w 1396 roku hospodarstwo wołoskie, zaś w latach 1393-1394 roku sułtan Bajazyd I Błyskawica przyłączył do Turcji obszary Albanii i Macedonii. Ekspansja turecka w Europie południowej została zatrzymana, jednak na krótko, w wyniku klęski jaką ponieśli Turcy 20 lipca 1402 roku pod Ankarą. Rozegrała się tam bowiem jedna z decydujących bitew, w której starły się wojska tureckie pod wodzą Bajazyda I Błyskawicy i Timura /Tamerlana/. Batalia zakończyła się całkowitym zwycięstwem wojsk Timura, który nie tylko uwięził Bajezyda, ale zajął Ankarę i spustoszył tereny Azji Mniejszej. Zwycięstwo Timura spowodowało przerwanie na wiele lat ekspansji tureckiej. Państwa chrześcijańskie na Bałkanach oraz Bizancjum nie potrafiły jednak wykorzystać okresu słabości Turków i doprowadzić do oddalenia raz na zawsze niebezpieczeństwa ze strony Osmanów. W 1413 roku Turcy pod wodzą Mehmeda I złączyli podzielone posiadłości i rozpoczęli nowy okres podbojów, tym bardziej, że w 1405 roku zmarł Timur, a jego następca nie miał już tak wielkich zdolności, jak osławiony Tamerlan.

Nie wykorzystana sytuacja przez narody chrześcijańskie w okresie rozbicia Państwa Osmanów przez Timura, zemściła się za panowania sułtana Murada II. Nowy władca w 1430 roku zajął Saloniki, w 1439 roku przywrócił panowanie nad Serbią, jednak w 1442 roku pod Jalomicą wojska tureckie zostały pokonane przez węgierskiego wodza Jana Hunyadiego. Mimo klęski ekspansja turecka nie została zahamowana. Dwa lata później, 10 listopada 1444 roku wojska osmańskie rozgromiły armię węgierską króla Władysława Warneńczyka, który zginął w bitwie. Jego śmierć oznaczała nie tylko rozpad unii personalnej polsko-węgierskiej, co wiązało się z końcem panowania Jagiellonów na Węgrzech, ale zniweczyła również papieski plany wypędzenia Turków z Europy. Klęską pod Warną doprowadziła także do wewnętrznych walk o władzę na Węgrzech, którą ostatecznie w 1446 roku przejął jako regent Jan Hunyady. Węgrzy wiązali z nim wielkie nadzieje w starciu z Turkami, jednak w 1448 roku w drugiej bitwie na Kosowym Polu, wojska tureckie pokonały Węgrów. Klęską Hunyadiego nie tylko doprowadziła do załamanie się jego planów wzmocnienia władzy na Węgrzech, ale także po zrzeczeniu się regencji i w następstwie klęski na Kosowym Polu, Madziarzy zrezygnowali z ekspansywnej polityki wobec Osmanów. Sytuację tą wykorzystali Turcy, który pod rządami Mehmeda II rozpoczęli nowe podboje w Europie, osiągając największy triumf w dotychczasowych zmaganiach ze światem chrześcijańskim. Tym sukcesem było zdobycie 29 maja 1453 roku Konstantynopola i ostateczny upadek Cesarstwa Bizantyjskiego.

Następnie sułtan zaczął umacniać swoje wpływy na Bałkanach oraz rozpoczął w 1455 roku przygotowania do nowej wojny z Węgrami, która wybuchła w 1456 roku. Zakończyła się ona jednak dla Turków niepowodzeniem. Oblężony Belgrad /wówczas w granicach Węgier/, dzięki odsieczy Jana Hunyada zdołał obronić się przed naporem Osmanów, którzy po nieudanych szturmach zdecydowali się zwinąć oblężenie. Sułtan turecki mimo niepowodzenia na Węgrzech, nie zrezygnował z dalszych podbojów. W 1462 roku Mehmed II zmusił do uległości Wołoszczyznę, następnie Mołdawię w 1487, zaś dzięki opanowaniu twierdz Kilia i Akerman, Turcy uzyskali granicę z rozległym państwem polsko-litewskim. Ten fakt miał ogromne znaczenie dla stosunków polsko-tureckich. Już bowiem pod koniec XV wieku, w 1497 roku król Polski Jan Olbracht zorganizował wyprawę wojenną z zamiarem odebrania Turkom besarabskich portów Kilii i Białogrodu. Ekspedycja ta przerodziła się ostatecznie w wojnę z Mołdawią, która lawirowała między Polską, Węgrami a Turcją. W kolejnych wiekach, zwłaszcza w XVII stuleciu, rywalizacja polsko-turecka o Mołdawię niejednokrotnie przeradzała się w otwarte konflikty, które trwały aż do czasów Jana III Sobieskiego. „Lew Lechistanu” jak nazywano Sobieskiego próbował zdobyć hospodarstwo dla swoje syna, ułatwiając mu tym samym elekcję na tron Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Nigdy mu się to nie udało, a Mołdawia mimo wielu prób jej zajęcia przez Polaków, pozostała lennem Turcji.

Oprócz zagarnięcia Wołoszczyzny, Mołdawii i portów nadczarnomorskich, Turcy opanowali także Bośnię w 1463 roku, Hercegowinę w 1483 roku oraz Albanię w 1479 roku. W latach 1475 – 1478 sułtan Mehmed II opanował Krym, narzucając zwierzchnictwo chanatowi tatarskiemu Girejów. W granicach Imperium Osmańskiego znalazła się także należąca do Genui – Kaffa, którą Turcy zajęli w 1475 roku. Wkrótce w rękach Osmanów dostały się także inne miasta wybrzeża Morza Czarnego, doprowadzając nie tylko do zaostrzenia tam stosunków międzynarodowych w tym rejonie, ale przede wszystkim do powstania silnych związków tatarsko – tureckich. Zarówno Tatarzy, jak i Turcy wykorzystywali ten sojusz do nacisku na swoich sąsiadów, czyli Polskę i Moskwę, co miało miejsce przez dwa kolejne wieki, aż do końca XVII stulecia. Niejednokrotnie Tatarzy mieszali się w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej Obojga Narodów, czego doskonałym przykładem było powstanie Chmielnickiego w drugiej połowie XVII wieku. Ich potęga zakończyła się wraz ze zmierzchem mocarstwowej pozycji Turcji i  powstaniem nowej, tym razem na Wschodzie – Rosji.

Mehmed II podczas swojego trzydziestoletniego panowania stał się głównym twórcą Imperium Osmańskiego. W Europie udało mu się opanować szereg terytoriów, począwszy od Bałkanów, a kończąc na wybrzeżu Morza Czarnego w rejonie Krymu. Turcja pod koniec XV wieku to państwo, które w Europie południowej i środkowej zdołało już podbić posiadłości Cesarstwa Bizantyjskiego, Ateny, Epir, Albanię, Bułgarię, Serbię, Bośnię, Hercegowinę, Wołoszczyznę, Mołdawię i Chanat Krymski. Najważniejszym dokonaniem było jednak zdobycie w 1453 roku Konstantynopola, upadek Cesarstwa Bizantyjskiego, a także przeniesienie stolicy do podbitego miasta. Mehmed II Zdobywca tym samym ugruntował swoją pozycję, jako twórca imperium oraz miał podstawy, aby poczuć się jako spadkobierca bizantyjskich cesarzy. Zdobywca Konstantynopola pozostawił silne państwo następcy Bajazydowi II, który podczas swoich rządów zdołał utrzymać zdobycze poprzednika. Dopiero kolejni sułtani – Selim I Groźny i jego następca Sulejman Wspaniały wykorzystali dorobek Mehmeda II, dokonując spektakularnych podbojów, realnie zagrażając całemu chrześcijaństwu.

Wskazówki bibliograficzne:
Borkowska Urszula, Dynastia Jagiellonów w Polsce, Warszawa 2012;
Czamańska Ilona, Leśny Jan, Bitwa na Kosowym Polu 1389, Poznań 2015;
Demel Juliusz, Historia Rumunii, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1986;
Dziubiński Andrzej, Stosunki dyplomatyczne polsko-tureckie w latach 1500-1572 w kontekście
międzynarodowym, Wrocław 2005;
Felczak Wacław, Historia Węgier, Wrocław – Warszawa – Kraków 1966;
Halil Inalcik, Imperium Osmańskie: epoka klasyczna 1300-1600, Kraków 2006;
Łątka Jerzy S., Sulejman II Wspaniały. Zdobywca, Władca, Reformator, Warszawa 2015;
Manteuffel Tadeusz, Historia Powszechna Średniowiecze, Warszawa 2002;
Markiewicz Mariusz, Historia Polski 1492 – 1795, Kraków 2002;
Nicolle David, Haldon John, Turnbull Stephen, Upadek Konstantynopola, Warszawa 2010;
Podhorodecki Leszek, Chanat Krymski. Państwo koczowników na kresach Europy,
Warszawa 2012;
Rek Stanisław, Kosowe Pole 1389, Warszawa 2016;
Reychman Jan, Historia Turcji, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1973;
Szczur Stanisław, Historia Polski Średniowiecze, Kraków 2002;
Zientara Benedykt, Historia Powszechna Średniowiecza, Warszawa 2002.