Decyzja o podziale obszaru plebiscytowego na Śląsku

Plebiscyt na Górnym Śląsku, który odbył się 20 marca 1921 roku objął w sumie 1573 gminy. Zgodnie z wcześniejszym życzeniem strony polskiej w głosowaniu wzięło udział około 192 tysiące tzw. „emigrantów”, czyli osób urodzonych na Górnym Śląsku, ale zamieszkałych w czasie plebiscytu poza jego terenem. W sumie za Polską opowiedziało się 40,3% uprawnionych, za Niemcami 59,4%, olbrzymia większość emigrantów głosowała za Niemcami, było ich około 182 tysiące, zaś za Polską niecałe 10 tysięcy. Decydujące miało być jednak głosowanie za gminami, gdzie za Polską opowiedziały się 674 gminy, zaś za Niemcami 624. Polacy najwięcej głosów uzyskali w powiatach pszczyńskim, rybnickim, tarnogórskim, zaś w bytomskim, strzeleckim i zabrskim wyniki były wyrównane. W powiatach katowickim, lublinieckim, opolskim, raciborskim, oleskim, kozielskim, kluczborskim i prudnickim przewaga głosów za Niemcami była duża lub bardzo duża. Wyniki zgodnie z artykułem 88 traktatu wersalskiego miały być rozpatrywane według rezultatów głosowania w gminach. Te gminy, które opowiedziały się za Polską tworzyły zwarty blok, zaś za Niemcami były rozrzucone po całym Górnym Śląsku. W tej sytuacji Wojciech Korfanty zwrócił się do aliantów z żądaniem przyznania Polsce prawobrzeżnej części Górnego Śląska, która w plebiscycie głosowała za Polską.

22 marca 1920 roku Korfanty przedstawił aliantom plan podziału Górnego Śląska zwany „Linią Korfantego”, zgodnie z którą Polska miała otrzymać 59% terytorium i 70% ludności zamieszkującej przyznane terytorium. Sytuacja zmieniła się wkrótce, kiedy przedstawiciele Anglii i Włoch zgodzili się na podział Górnego Śląska, ale biorąc pod uwagę wyniki w poszczególnych gminach w taki sposób, że Polsce przyznać miano jedynie powiat rybnicki i pszczyński, z niewielkimi skrawkami tarnogórskiego i katowickiego, a okręg przemysłowy z największymi zakładami przemysłowymi pozostawić Niemcom. Sytuacja taka spowodowała gwałtowne protesty ludności polskiej, która dała temu pełny wyraz w wystąpieniach i demonstracjach antyniemieckich. Również Wojciech Korfanty naciskany przez przywódców ugrupowań politycznych i kierownictwo Polskiej Organizacji Wojskowej na Śląsku, nakazał opracowanie planu operacyjnego, którym miał być wstępem do trzeciego powstania śląskiego. Głównym celem polityczno-strategicznym nowego powstania miało być opanowanie i utrzymanie obszaru pokrywającego się z polskimi roszczeniami rewindykacyjnymi do czasu, kiedy Rada Najwyższa i mocarstwa europejskie podejmą decyzję zgodną z aspiracjami ludności polskiej na Śląsku.

Polskie przygotowania do powstania zakończyły się 2 maja, a w nocy z 2 na 3 maja 1921 roku wybuchło trzecie powstanie śląskie. Przebieg powstania i rozmiary, jakie objęły działania wojenne na Śląsku spowodowały, że również początkowo niechętne powstaniu władze w Warszawie, z biegiem czasu wspomagały je personalnie, finansowo i materiałowo. Przedłużające się jednak walki na Górnym Śląsku zaczęły niepokoić zarówno rząd polski w Warszawie, jak również przedstawicieli Francji i Wielkiej Brytanii. 13 maja 1921 roku Lloyd George ostro zaatakował powstanie jako wyzwanie dla traktatu wersalskiego, domagając się zakończenia powstania w jak najszybszym czasie. Z biegiem czasu pogarszająca się sytuacja powstańców, kłopoty z amunicją, groźby rządu polskiego, który zniecierpliwiony przedłużającym się powstaniem groził wstrzymaniem dostaw zaopatrzenia dla powstańców spowodowały, że Korfanty przedłożył plan zakończenia powstania i pod koniec maja rozpoczęły się rozmowy w sprawie rozejmu. Został on podpisany przez stronę polską 11 czerwca, zaś przez Niemców dopiero 25 czerwca. Zakończenie walk i ewakuacja wojsk przez obie strony pozwoliło Radzie Ligi Narodów na rozpoczęcie procesu wytyczania granicy podziału Górnego Śląska między Polskę i Niemcy.

20 października 1921 roku Rada Ambasadorów wielkich mocarstw zatwierdziła podział Górnego Śląska. Z obszaru plebiscytowego Niemcy otrzymały 7794 km², czyli 71% terytorium oraz 1 milion 116 tysięcy mieszkańców. Polska otrzymała 3214 km², czyli 29% terytorium plebiscytowego, zamieszkanego przez 996 tysięcy mieszkańców. Po stronie niemieckiej pozostało 530 tysięcy Ślązaków mówiących gwarą lub językiem polskim, natomiast po stronie polskiej pozostało 260 tysięcy ludności opowiadającej się za Niemcami. Choć terytorialnie zyskały Niemcy, to po stronie polskiej znalazły się 53 kopalnie węgla (po stronie Niemiec 14), wszystkie 9 kopalń rud żelaza, 10 kopalń rud cynku i ołowiu (na 15 istniejących), 5 hut żelaza (na 9), wszystkie 18 hut cynku, ołowiu i srebra. Ponadto Niemcy stracili około 9/10 zasobów węgla kamiennego i znaczną ilość hut żelaza, cynku i ołowiu, które były im niezbędne do podtrzymywania gospodarki niemieckiej.

Podział Górnego Śląska dokonany 20 października 1921 roku spowodował podział ważnych linii kolejowych łączących największe miasta Śląska, po stronie niemieckiej pozostał ważny węzeł kolejowy w Bytomiu i Gliwicach, aby móc wywozić węgiel czy też wyroby hutnicze należało rozpocząć budowę nowych połączeń kolejowych, ponadto zakłady przemysłowe pozostające po stronie polskiej wciąż należały do niemieckich przedsiębiorców, co powodowało częste napięcia na linii robotnik polski-przedsiębiorca niemiecki. Podziały powstałe po podzieleniu Górnego Śląska trwały przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego, między stroną polską a niemiecką dochodziło w tym czasie do ostrych konfliktów, jak np. wojna celna, która przyczyniła się do poważnych strat w przemyśle górnośląskim należącym do Polski.

Artykuł przygotowany w oparciu o następujące źródła i opracowania:

Album z okazji 120-lecia Sokolstwa Polskiego, [w:] Strona internetowa Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, www.sokol.pl.

Batowski Henryk, Między dwiema wojnami 1919-1939. Zarys Historii Dyplomatycznej, wyd. 2, Kraków 2001.

Czapliński Marek, Elżbieta Kaszuba, Gabriela Wąs, Rościsław Żerelik, Historia Śląsk, Wrocław 2002.

Czubiński Antoni, Dzieje Najnowsze Polski do roku 1945, Poznań 1994.

Czubiński Antoni, Historia Polski XX wieku, Poznań 2005.

Czubiński Antoni, Historia Powszechna XX wieku, Poznań 2003.

Długajczyk Edward, Górny Śląsk po powstaniach i plebiscycie, Katowice 1977.

Długajczyk Edward, Podział Górnego Śląska w 1922 roku [w:] Biblioteka Sejmiku Samorządu Województwa Katowickiego, z. 1, Katowice 1992.

Długajczyk Edward, Śląsk na przełomie wojny i pokoju 1918 roku [w:] Śląsk, nr 11, 2008.

Dobrzycki Wiesław, Powstania Śląskie, Warszawa 1971.

Eckert Marian, Historia Polski 1914-1939, Warszawa 1990.

Hanke Edward, Historia I Pułku Strzelców Bytomskich”, Chorzów 1939.

Hanke Edward, Trudy i oczekiwania. Wspomnienia lekarza, Warszawa 1965.

Hanke Edward, Trudy i oczekiwania. Wspomnienia lekarza, Warszawa 1965.

Hauser Przemysław, Walka Niemiec o utrzymanie prowincji śląskiej (październik 1918 – czerwiec 1919) [w:] Powstania śląskie i plebiscyt w procesie zrastania się Górnego Śląska z macierzą, pod red. Andrzeja Brożka, Bytom 1993.

Jędruszczak Tadeusz, Powstania Śląskie 1919-1920-1921, wyd. 4, Katowice 1959.

Kawalec Krzysztof, Roman Dmowski, Wrocław – Warszawa – Kraków 2005.

Kowalski Włodzimierz Tadeusz, Rok 1918, Warszawa 1978.

Krasuski Henryk, Historia Rzeszy Niemieckiej 1871 – 1945, Poznań 1969.

Lenard Stanisław Bogusław, Wywiał Ireneusz, Historia Polski w datach, Warszawa 2000.

Łukomski Grzegorz, Powstania Śląskie a wojna polsko-bolszewicka 1918-1921, [w:] Powstania śląskie i plebiscyt w procesie zrastania się Górnego Śląska z macierzą, pod red. Andrzeja Brożka, Bytom 1993.

Moś Wojciech, Wojsko polskie i organizacje paramilitarne na Śląsku w latach 1922-1939, Katowice-Bytom 1997.

Na granicy. Rzecz o czasach, ludziach i miejscach, wyd. 2, Gliwice 2008.

Olszewski Marian, Powstanie Wielkopolskie 1918-1919, Poznań 1978.

Osica Janusz, O kształt Odrodzonej. Walka o granice, Warszawa 1978.

Pajewski Janusz, Historia Powszechna 1871-1918, Warszawa 2002.

Parys Paweł, Śląsk na przełomie wojny i pokoju 1918 roku [w:] Śląsk, nr 11, 2008.

Popiołek Kazimierz, Górnego Śląska droga do wolności, wyd.2, Katowice 1967.

Powstania śląskie i plebiscyt w procesie zrastania się Górnego Śląska z macierzą, pod red. Andrzeja Brożka, Bytom 1993.

Przewłocki Jan, Stosunek mocarstw zachodnioeuropejskich do problemów Górnego Śląska w latach 1918-1939, Warszawa-Kraków 1978.

Przewłocki Jan, Władysław Zieliński, Plebiscyt górnośląski, [w:] W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Ryżewski Wacław, Drugie powstanie śląskie, [w:] W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Ryżewski Wacław, Trzecie powstanie śląskie (Węzłowe problemy walk zbrojnych), [w:] W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Sanecki Tomasz, Dzieje I Pułku Strzelców Bytomskich ze szczególnym uwzględnieniem jego udziału w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 roku, Katowice 2007.

Sanecki Tomasz, Pułk Strzelców Bytomskich w wojnie 1920 roku, [w:] Śląsk, nr 8, Katowice 2007.

Sierpowski Stanisław, Polityka zagraniczna Polski międzywojennej, [w:] Dzieje narodu i państwa polskiego, t III, pod red. Józefa Buszki, Andrzeja Garlickiego, Warszawa 1994.

Suleja Włodzimierz, Józef Piłsudski, wyd. 2, Wrocław – Warszawa – Kraków 2004.

Szelong Krzysztof, Gra o Zaolzie czy gra Zaolziem?, [w:] Rzeczpospolita – dodatek Kresy.

Ustawa konstytucyjna z dnia 15 lipca 1920 r. zawierająca statut organiczny Województwa Śląskiego (Dz. U. Nr 73, poz. 497, art. 4 – 12).

W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Wrzosek Mieczysław, Działania bojowe w czasie pierwszego powstania śląskiego, [w:] W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Wrzosek Mieczysław, Powstania śląskie 1919-1921, Zarys działań bojowych, Warszawa 1971.

Wrzosek Mieczysław, Ważniejsze problemy badawcze powstań śląskich i plebiscytu [w:] Powstania śląskie i plebiscyt w procesie zrastania się Górnego Śląska z macierzą, pod red. Andrzeja Brożka, Bytom 1993.

Zieliński Henryk, Społeczno-polityczne podłoże powstań śląskich, [w:] W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu, pod red. Henryka Rechowicza, Katowice 1971.

Fot. Tablica upamiętniająca nieistniający już Hotel Lomnitz w Bytomiu, gdzie Wojciech Korfanty kierował Polskim Komisariatem Plebiscytowym, źródło: Urząd Miejski w Bytomiu