Budynki dawnej huty Uthemann. Dziedzictwo Zillmanów na Śląsku

Pozostałości dawnych zabudowań Huty Uthemann - fot. Tomasz Sanecki

Początek hutnictwa cynku w Szopienicach, dzielnicy Katowic sięgają 1834 roku, gdy przedsiębiorstwo Bergwerksgesellschaft Georg von Giesches Erben otworzyło swoją pierwszą hutę cynku „Wilhelmina”. Rozwijający się przemysł należący do koncernu Georga von Giesches Erben powiększał się o kolejne zakłady na terenie Szopienic, w których już na początku XX wieku zatrudniano ponad 2100 osób, gdzie produkowano takie wyroby jak: pręty i druty z cynku, blachę cynkową oraz farby. Warto dodać, że w hucie od 1845 roku produkowano również kadm, którego huta – po rozbudowie na początku XX wieku - była największym producentem na świecie.

Huta cynkowa - ogólny widok, rok 1937, autor: Poddębski Henryk, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, domena publiczna, sygnatura: 131-1198

Początek XX wieku to kolejny okres rozwoju przemysłowego Szopienic. W 1906 roku spółka Georg von Giesches Erben zleciła Antonowi Uthemannowi /tajny radca górniczy, dyrektor generalny koncernu Georg von Giesche’s Erben w latach 1905-1913/ budowę dwóch wielkich zakładów – huty cynku i prażalni blendy, a także dodatkowe obiekty jak między innymi: cechownia z łaźnią, fabryka materiałów ogniotrwałych, płuczka, kotłownia oraz budynku administracyjne, a także sieć kolei wąskotorowej, którą połączono zakład. Warto podkreślić, że zabudowę nowej huty cynku zlecono dwóm architektom mającym swoje biuro w Charlottenburgu /dzisiaj jedna z dzielnic Berlina/ – kuzynom Emilowi i Georgowi Zillmannom, którzy zasłynęli na Górnym Śląsku z budowy obiektów użyteczności publicznej, zakładów przemysłowych czy osiedli, jak: Nikiszowiec i Giszowiec, Elektrociepłowni Szombierki w Bytomiu, a także budynku dawnej KWK Rozbark czy Orzeł Biały w Bytomiu oraz szpitala hutniczego w Katowicach – Roździeniu i Dawnego Powiatowego Zakładu dla Inwalidów w Zabrzu – Rokitnicy.

Huta cynku w Szopienicach - źródło Narodowe Archiwum Cyfrowe

Zdjęcia NAC:

1. Huta cynkowa - ogólny widok, rok 1937, autor: Poddębski Henryk, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, domena publiczna, sygnatura: 131-1198;

2. Huta cynku w Szopienicach - widok ogólny, Narodowe Archiwum Cyfrowe, domena publiczna, sygnatura: 1-G-1325-5;

3. Huta cynku w Szopienicach - widok zewnętrzny, Narodowe Archiwum Cyfrowe, domena publiczna, sygnatura: 1-G-1325-1.

W 1911 roku większość obiektów zabudowań huty cynku, którą nazwaną „Uthemann” na cześć generalnego dyrektora koncernu Georg von Giesche’s Erben była gotowa, a w 1912 roku uruchomiono już pierwszą halę huty cynku, w której działało 8 pieców, a produkcja była oparta o najnowsze, jak na początek XX wieku, osiągnięcia technologiczne. Warto dodać, że wśród budynków oddanych do użytku były budynek dyrekcji i cechowni, który do dziś pozostaje symbolem dawnej świętności huty „Uthemann” oraz wybudowana w 1912 roku wieża wodna na planie ośmioboku, którą wpisano do rejestru zabytków województwa katowickiego 30 lipca 1978 roku.

Wieża wodna dawnej huty Uthemann - fot. Tomasz Sanecki

W kolejnych latach hutę nadal rozbudowywano, nawet kiedy w wyniku zmiany granic w 1922 roku zakład znalazł się po stronie polskiej. Wówczas stworzono przedsiębiorstwo Giesche Spółka Akcyjna z siedzibą w Katowicach, a w połowie lat dwudziestych XX wieku w III hali huty „Uthemann” rozpoczęto stawianie nowych pieców, co umożliwiło zwiększenie produkcji cunku, a także uruchomiono ponownie produkcję kadmu.

Istotne zmiany w hucie zaszły po II wojnie światowej, kiedy hutę „Uthemann” przejęło państwo i przemianowało ją na Wydzial Huty Cynku, wchodząc w skład Zakładów Hutniczych Szopienice wraz z prażalnią blendy „Seager” czyli Wydziałem Prażalni i Siarkowni. W 1951 roku zakład przemianowano na Zakłady Cynkowe Szopienice, a od 1972 przekształcone w Hutę Metali Nieżelaznych. Lata siedemdziesiąte XX wieu w historii huty miały jednak czarną kartę, bowiem wówczas u dzieci mieszkających w Szopienicach ze względu na ogromną ilość szkodliwych substancji emitowanych do atmosfery stwierdzono ołowicę, powodującą uszkodzenie układu nerwowego, skóry, mięśni gładkich, nerek oraz szpiku kostnego.

Budynki dawnej huty Uthemann. Kolejne dziedzictwo Zillmanów na Śląsku - fot. Tomasz Przemysław Sanecki

Ostatecznie produkcję cynku w Wydziałe Huty Cynku, czyli dawnej huty „Uthemann” wstrzymano 1 lipca 1976 roku, a 30 lipca 1978 roku pozostałe obiekty, w tym widoczną na zdjęciach wieżę ciśnień oraz budynek dyrekcji /cechowni/ zostały wpisane na listę zabytków nieruchomych województwa katowickiego. Huta Metali Nieżelaznych podobnie, jak wiele innych zakładów na Górnym Śląsku w wyniku transformacji gospodarczej, została w 1998 roku przekształcona w jednoosobową Spółkę Skarbu Państwa. Z kolei w 2000 roku przedsiębiorstwo zostało skomercjalizowane i włączone do grupy kapitałowej Impexmetal SA, a w 2005 toku do grupy kapitałowej Boryszew SA.

Huta Metali Nieżelaznych „Szopienice” SA ostatecznie została 26 września 2008 roku na mocy decyzji Nadzwyczajnego Walnego Zgromadzenia postawiona w stan likwidacji. 

Z widocznych na zdjęciach obiektów szczególną uwagę warto zwrócić na budynek dawnej dyrekcji /cechowni/, wzniesiony w konstrukcji żelbetowej, a także wieżę ciśnień, również żelbetową mającą wysokość ok. 35 metrów oraz komin.