Ambicje, które doprowadziły do upadku Siedmiogrodu

Siedmiogród wkraczając w XVII wiek dzięki aktywnej polityce Stefana Batorego był w centrum zainteresowania nie tylko Austrii czy Turcji, ale także i Polski. Plany Batorego, aby doprowadzić do wyzwolenia i zjednoczenia Węgier przy oparciu Korony Polskiej zostały zniweczone przez następcę Batorego, politycznie nieodpowiedzialnego i niezrównoważonego księcia Zygmunta Batorego. Doprowadził on do zawarcia w 1593 roku sojuszu z hospodarami mołdawskim i wołoskim, a następnie zwrócił się w stronę Habsburgów rozpoczynając tzw. wojnę piętnastoletnią z Turcją. Wojny, która zakończyła się zniweczeniem wieloletnich działań Stefana Batorego, bowiem Siedmiogród znalazł się w 1602 roku w rękach Habsburgów. Takie stan rzeczy nie trwał jednak długo. Powstanie Bocskaya w latach 1604-1606 przywróciło niezależność Siedmiogrodowi. Niestety, jego następcy mimo ambitnych, lecz nierealnych planów doprowadzili do politycznego upadku Siedmiogrodu. Księstwo, które miało w myśl Stefana Batorego stanowić podwaliny niepodległego i zjednoczonego Królestwa Węgier, w rzeczywistości zostało na mocy pokoju w Karłowicach w 1699 roku przejęte przez Habsburgów.

Taki stan rzeczy – mimo epizodu związanego z Zygmuntem Batorym – nikt nie przewidywał. Siedmiogród na początku XVII wieku w porównaniu do Królestwa Węgier rządzonego przez Habsburgów, był pod względem gospodarczym i społecznym krajem zacofanym. Ten stan rzeczy próbował diametralnie zmienić związany z obozem protestanckim Gabor Bethlen wybrany w 1613 roku na księcia Siedmiogrodu. Z jego nazwiskiem wiąże się tzw. złoty wiek Siedmiogrodu. Swoje panowanie rozpoczął od gruntowanych reform, rozwijając handel zagraniczny, usprawniając górnictwo, popierając rodzime rzemiosło, a także wprowadzając szereg reform finansowych. Stolicę Siedmiogrodu – Gyulafehervar znacznie rozbudował, stała się ona centrum kulturalnym kraju, promieniując także i na tereny Królestwa Węgierskiego. Gabor Bethlen wzmocnił swą władzę książęcą, a na zewnątrz podniósł prestiż Siedmiogrodu, z którym zaczęto się liczyć w Europie jako niezależnym państwem i odpowiednim partnerem w walkach z Habsburgami. Okazji do tego dostarczyło powstanie praskie z 1618 roku i wybuch wojny trzydziestoletniej. Już w rok później Gabor Bethlen po nawiązaniu stosunków z Czechami ruszył na czele armii siedmiogrodzkiej na zachód, zdobywając Preszburg i wraz z wojskami czeskimi obległ Wiedeń. Sytuacja Bethlena zmieniła się, kiedy to król Polski Zygmunt III Waza zezwolił na zorganizowanie dywersji przeciw Siedmiogrodowi przez wysłanie tam oddziałów lisowczyków, które w bitwie pod Humiennem między 22 – 23 listopada 1619 roku rozbiły armię księcia Jerzego Rakoczego, co spowodowało natychmiastowy odwrotu Bethlena spod Wiednia. Wkrótce wojska czeskie zostały rozbite pod Białą Górą w 1620 roku, a Bethlen straciwszy sojusznika rozpoczął pertraktacje z królem Ferdynandem II, zakończone podpisaniem pokoju w Nikolsburgu w 1622 roku na mocy którego terytorium Siedmiogrodu powiększono o siedem komitatów Górnych Węgier, włączając do Księstwa Koszyce, a ponadto Ferdynand II zobowiązał się zapłacić Bethelnowi 50 000 forintów i przestrzegać warunków pokoju wiedeńskiego.

W rok po podpisaniu pokoju z Ferdynandem II, Gabor Bethlen wtargnął na Morawy i pod Hodoninem otoczył wojska cesarskie, dowodzone przez Albrechta Wallensteina. Działania Bethlena zmusiły cesarza do zaproponowania pokoju, który ostatecznie podpisano w Wiedniu w 1624 roku na warunkach pokoju nikolsburskiego. Taka sytuacja nie zadowalała jednak wojowniczego Księcia Siedmiogrodu, szukał on nowych sojuszników w Europie, aby móc rozpocząć kolejną wojnę z Austrii. Jednym z nich miała być Szwecja, czego dowodem było małżeństwo Bethlena z siostrą króla szwedzkiego Gustawa Adolfa, Katarzyną brandenburską. Wkrótce także zachęcony ruchliwością ligi antyhabsburskiej, władca Siedmiogrodu rozpoczął nową wojnę z Austrią w 1626 roku, która jednak nie przyniosła nowych zdobyczy Siedmiogrodowi.

Ostatnie lata panowania w Siedmiogrodzie Gabor Bethlen próbował skupić na zorganizowaniu przeciw Habsburgom sieci sojuszów na wschodzie Europy. W związku z tym jego plany zahaczały także o Polskę, gdyż od czasów Stefana Batorego prawie każdy książę Siedmiogrodu myślał o koronie polskiej, także z takim zamiarem nosił się Bethlen, z tą tylko różnicą, że chciał ją osiągnąć poprzez sojusz z Moskwą i Szwecją, a nawet poprzez poparcie Turcji. Jego nagła śmierć Bethlena w 1629 roku zniweczyła plany wzmocnienia Siedmiogrodu i koncepcji uzyskania korony polskiej, co niewątpliwie wzmocniłoby jego pozycję zarówno wobec Habsburgów jak i Imperium Osmańskiego.

Politykę Bethlena kontynuował jego następca, książę Jerzy Rakoczy I. W 1643 roku przystąpił on do sojuszu francusko-szwedzkiego i wziął udział w wojnie przeciwko Habsburgom, w której początkowo zaczął odnosić sukcesy, docierając między innymi do Brna morawskiego. Wkrótce jednak książę odwołany przez sułtana, był zmuszony do podpisania pokoju z cesarzem Ferdynandem III w Linzu w 1645 roku na mocy którego cesarz potwierdzał warunki pokoju wiedeńskiego i nikolsburskiego, a także rozszerzył swobody węgierskich protestantów. Podobnie jak swój poprzednik Rakoczy próbował opanować tron polski. W tym celu nawiązał stosunki z Bohdanem Chmielnickim, aby poparł osadzenie na tronie swego syna Zygmunta. Niestety tutaj również nagła śmierć księcia Siedmiogrodu w 1648 roku spowodowała ponownie zahamowanie daleko idących planów.

Okres panowania następcy Jerzego Rakoczego I to rozpoczynający się zmierzch potęgi Siedmiogrodu. Nowy książę Jerzy Rakoczy II zaniechał polityki swoich poprzedników, nie angażował się czynnie przeciw Habsburgom, natomiast zwrócił się ku uzyskania korony polskiej. Wynikało to głównie z próby naśladownictwa linii politycznej i kariery osobistej Stefana Batorego. Jednakże inną drogą doszedł do tronu polskiego katolik Batory, niż próbowali doń dojść jego protestanccy następcy. Podobnie jak Bethlen i Jerzy Rakoczy I, tak i Jerzy Rakoczy II wiązał się w sojusze z ówczesnymi wrogami Rzeczpospolitej, a wewnętrznie z wrogami szlachty, między innymi Kozakami i dysydentami. Zbyt wielkie ambicje Rakoczego doprowadziły do upadku Księstwa Siedmiogrodzkiego. W 1651 roku rozpoczął on przygotowania do wojny z Polską, ale dopiero interwencja sułtana tureckiego Mehmeda IV spowodowała rezygnacje z planów wojennych wobec Polski. Jednak, kiedy Szwecja w 1655 roku zaatakowała Polskę, Jerzy Rakoczy II nie zważając na stanowisko Turcji zawarł przymierze 6 grudnia 1656 roku w Radnot ze Szwecją, Brandenburgią, Bohdanem Chmielnickim i Bogusławem Radziwiłłem w sprawie rozbioru Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Zgodnie z jego postanowieniami książę Siedmiogrodu miał przejąć Małopolskę i część Mazowsza z Warszawą, a także zostać królem Polski. Sytuacja ta przeraziła sułtana, myśl o powstaniu u jego granic potężnego państwa sprzymierzonego ze Szwecją, a przede wszystkim sukcesy militarne w Polsce spowodowały natychmiastową reakcję Turcji. Sułtan polecił chanowi krymskiemu, aby powstrzymał aspirację swojego lennika, wojska tatarskie rozbiły jeszcze na terenie Polski wojska siedmiogrodzkie dowodzone przez Janosa Kemeny, który sam dostał się do niewoli, a Siedmiogród został splądrowany. Wkrótce także sam książę Jerzy Rakoczy II został rozbity pod Czarnym Ostrowem przez Stefana Czarnieckiego, co spowodowało, że 24 lipca 1657 roku w Międzybożu podpisał kapitulację na mocy której miał zerwać sojusz z Szwecją, wycofać swe wojska z Polski i zapłacić 1,2 miliona złotych polskich. Układu Rakoczego z Polakami nie uznał sułtan turecki Mehmed IV, który przybył osobiście do Siedmiogrodu i pozbawił tronu Rakoczego, a na jego następcę wyznaczył Akosa Barcsaya. Od tego momentu rozpoczyna się walka o władzę w Siedmiogrodzie, sam Rakoczy próbował jeszcze włączyć się do niej, ale zginął w bitwie pod Saszefenes 22 maja 1660 pobity przez Turków.

Okres panowania Bethlena i Jerzego Rakoczego I to dla Siedmiogrodu w XVII wieku szczytowy punkt politycznych możliwości. Za panowania Gabora Bethlena rola Siedmiogrodu w Europie Środkowej znacząco wzrosła. Okres jego panowania to przecież złoty okres dla Siedmiogrodu, poprzez reformy począwszy od finansowych aż po wojskowe wzmocnił wydatnie swoje księstwo, po czym rozpoczął okres wojen z Austrią chcąc doprowadzić do zjednoczenia wszystkich ziem węgierskich po swoim berłem. Panowanie Bethlena odbiło się szerokim echem w Europie, jego polityka szukania sojusznika przeciwko Austrii nawet w Szwecji, chęć wstąpienia na tron polski poprzez sojusze ze Szwecją i Moskwą spowodowały, że z Siedmiogrodem zaczęto się liczyć, uznawano go jako pełnoprawnego partnera do walk z Habsburgami. Na ekspansywnej polityce Księstwa Siedmiogrodzkiego korzystały przede wszystkim Turcja, Francja i Szwecja, dążące do osłabienia pozycji i wpływów Austrii, nie tylko w Europie Środkowej, toteż nawet po śmierci Gabora Bethlena jego następca Jerzy Rakoczy I kontynuując politykę swego poprzednika mógł liczyć na poparcie krajów dążących do zneutralizowania wpływów Habsburgów.

Decydującą rolę w Europie Środkowej Siedmiogród mógł odegrać jednak za panowania Jerzego Rakoczego II, chociaż ostatecznie jego panowanie spowodowało zachwianie pozycji Księstwa na arenie międzynarodowej, a w końcu powolny upadek Siedmiogrodu. Nigdy do tej pory – jak za panowania Jerzego II Rakoczego - Siedmiogród nie miał takiej szansy na uzyskanie całkowitej niezależności. Wiążę się to przede wszystkim z wojną polsko – szwedzką w latach 1655 – 1660, a ściślej z traktatem z Radnot z 1656 roku, w którym to Księstwo Siedmiogrodu wystąpiło jako jeden z członków, którego celem był rozbiór Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Ponadto samodzielna (bez zgody sułtana) interwencja Rakoczego w Polsce, która spowodowała opanowanie przez niego Małopolski i Mazowsza z Warszawą, pozwoliła na wypełnienie zobowiązań sojuszniczych, według których Jerzy Rakoczy II miał przyłączyć te ziemie do Siedmiogrodu, a także zostać królem Polski. Sukcesy militarne księcia Siedmiogrodu zaniepokoiły jednak jego zwierzchnika, czyli sułtana tureckiego. Powodem zaniepokojenia Turcji była możliwość całkowitego uniezależnienia się Siedmiogrodu, a w dodatku zdobycze terytorialne kosztem Rzeczpospolitej. Sojusz ze Szwecją spowodowałby, że Siedmiogród mógł w przyszłości zagrozić polityce tureckiej w Europie Środkowej, a nawet doprowadzić do zjednoczenia ziem węgierskich i wskrzesić niepodległe Państwo Węgierskie. Taka możliwość spowodowałaby, że Turcja pozbawiona zostałaby możliwości dalszej ekspansji w Europie, co nie było zgodne z polityką sułtanów tureckich. Dlatego też Mehmed IV zdecydował się na interwencje w wewnętrzne sprawy Siedmiogrodu, posyłając do Siedmiogrodu chana krymskiego. Jego zadaniem było powstrzymanie ambicji Jerzego Rakoczego II i przywrócenie Siedmiogrodu do roli wasala, w czym niewątpliwie pomogła obsada nowego księcia, którym został Michał Apafi I. Warto dodać, że także dla Habsburgów przywrócenie porządku w Siedmiogrodzie było na rękę, gdyż obawiali się oni tak samo jak Turcja, że wzrost potęgi Siedmiogrodu spowoduje chęć połączenia wszystkich ziem węgierskich i powstanie niepodległego państwa, które mogłoby się przeciwstawić ekspansywnej polityce Habsburgów.

Gdyby jednak powiodły się plany Jerzego Rakoczego, a traktat z Radnot zostałby zrealizowany, spowodowałoby to zmianę układu sił politycznych w Europie Środkowej. Powstanie niepodległego Państwa Węgierskie w oparciu o Siedmiogród mógłby zahamować ekspansję polityczną Turcji w głąb Europy, pozycja Habsburgów zostałaby zachwiana, powodując, że inne narody widząc powstanie niepodległych Węgier mogły wziąć przykład i wznowić walki o odzyskanie niepodległości. Rzeczpospolita Obojga Narodów podzielona między sojuszników nie odgrywałaby żadnej roli, pozostając pod wpływami swych sąsiadów, a przede wszystkim Szwecji, która w myśl układu poprzez opanowanie Morza Bałtyckiego stawałaby się mocarstwem europejskim. Wzrost potęgi militarnej Siedmiogrodu, a co najważniejsze walka o zjednoczenie ziem węgierskich, spowodowała, że Siedmiogród zaczął odgrywać znaczącą rolę w Europie Środkowej. Wykorzystując trudną sytuację Habsburgów, książęta siedmiogrodzcy w myśl zjednoczenia ziem węgierskich i wyzwolenia ich spod władzy Habsburgów wznowili walkę o niepodległość Węgier, a własne Księstwo Siedmiogrodzkie było ostoją i centrum tego rodzaju planów. Jednak zbyt wielkie ambicję doprowadziły do upadku Księstwa Siedmiogrodzkiego, które stało się areną przetargów między Austrią a Turcją, a jego rola w Europie Środkowej w końcu XVII wieku została całkowicie zachwiana, powodując kres planom wskrzeszenia niepodległego Państwa Węgierskiego.

Artykuł przygotowany w oparciu o następujące opracowania:

Bazylow Ludwik, Siedmiogród a Polska, Warszawa 1967;

Bazylow Ludwik, Historia powszechna 1492-1648, Warszawa 1991;

Felczak Wacław, Historia Węgier, Wrocław 1966;

Kersten Adam, Historia Szwecji, Wrocław 1973;

Markiewicz Marek, Historia Polski 1492-1795 wyd. 2, Kraków 2002;

Piwarski Kazimierz, Osłabienie znaczenia międzynarodowego Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVII wieku, Roczniki Historyczne, XXIII, 1957;

Reychman Jan, Historia Turcji, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1973;

Wereszycki Henryk, Historia Austrii, wyd. 2, Warszawa 1986;

Wójcik Zbigniew, Zmiana w układzie sił politycznych w Europie środkowo-wschodniej w drugiej połowie XVII wieku, Kwartalnik Historyczny, LXVII, 1, 1960.

Fot. Gabor Bethlen, książe Siedmiogrodu, za Wikimedia Commons.